(Πώς η συντηρητική σκέψη δημιουργεί τη νέα γλώσσα[1])
Του Δημήτρη Πουλή
Μετά από αρκετές εβδομάδες εγκλεισμού των πολιτών, παγκόσμιας αναστάτωσης των ‘αγορών’ και της πραγματικής οικονομίας, όλοι προσδοκούμε ένα τέλος σε αυτή την πρωτόγνωρη κατάσταση. Πώς θα είναι «μετά» κανείς δεν ξέρει. Γιατί μια τόσο σύνθετη και αλληλοσυνδεδεμένη παγκόσμια μηχανή έχει άγνωστες, απρόβλεπτες σχέσεις και δεσμούς. Το κυρίαρχο αφήγημα είναι η «επαναφορά στην κανονικότητα». Έτσι δημιουργείται η αντίληψη, ότι πριν υπήρχε «κανονικότητα» και μετά θα επανέλθει. Είναι άραγε η κανονικότητα κάτι θετικό; Ποια ακριβώς είναι η κανονικότητα που υπήρχε; Τι είναι κανονικότητα; Ας ασχοληθούμε, όσο διαρκεί η περίσσεια χρόνου του εγκλεισμού, με τα ερωτήματα αυτά. Στο τέλος, ίσως ανακαλύψουμε κάτι σημαντικότερο από τις σημερινές ταλαιπωρίες.
Κανονικότητα, θα λέγαμε την φυσική ροή των πραγμάτων. Είναι κανονικό οι νέοι να ερωτεύονται. Είναι κανονικό, να είμαστε ελεύθεροι, να ζούμε σύμφωνα με τα πιστεύω μας, φυσικά στο πλαίσιο μιας ισοτιμίας, χωρίς δηλαδή να στερούμε από τους άλλους το όμοιο κανονικό. Είναι κανονικό να μπορούμε να εργαστούμε, σε μια δουλειά που αντιστοιχεί στις ικανότητες και σπουδές μας. Είναι κανονικό, η εργασία μας αυτή να μας επιτρέπει να φέρουμε στον κόσμο αυτούς που θα μας διαδεχθούν με ίδιες ή και καλύτερες προϋποθέσεις σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές. Αυτή η κανονικότητα έχει αυτονόητα θετικό νόημα. Αυτήν την θετική νοηματοδότηση διεκδικεί η «κανονικότητα» της προπαγάνδας.
Στη φράση «επιστροφή στην κανονικότητα» συνυπάρχουν ένα λάθος και μια απάτη. Το λάθος είναι η κρυμμένη άποψη, ότι οι κοινωνίες «επιστρέφουν» σε μία πρότερη κατάσταση. Η ζωή μας είναι γεμάτη με φαινόμενα επανάληψης, καιρικά συστήματα, εποχές του χρόνου, εργασία – ξεκούραση, … Σε καμμιά όμως περίπτωση ενός φυσικού συστήματος δεν έχουμε μηχανική επανάληψη (όπως στην ταλάντωση ενός ρολογιού). Όσοι παρατηρούν 1-2 δεκαετίες τι γίνεται στον κόσμο, ασφαλώς μπορούν να καταλάβουν ότι οι κοινωνίες δεν «γυρίζουν πίσω»[2]. Η φορά του χρόνου είναι μοναδική, δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω την ιστορία, ούτε προς τα πίσω, ούτε να την ‘ξαναπαίξουμε’ όπως το σινεμά. Δεν υπάρχει συνεπώς «επιστροφή». Η απάτη συνίσταται στην άποψη ότι αυτό που υπήρχε πριν, και προσδοκούμε να επανέλθει, ήταν κανονικό. Είναι κανονικό, η παγκόσμια κοινότητα να καταστρέφει ένα κράτος, ( … Γιουγκοσλαβία, Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη, …); Μια συνεχής αλυσίδα πολέμων, πραξικοπημάτων, πολιτικών παρεμβάσεων μοιάζει σε τίποτε κανονικό; Εμείς, σε τούτη την πατρίδα, έπρεπε να «θυσιαστούμε» για να σωθούν οι τράπεζες[3] ; Σκεφτείτε μόνο πόσο πληρώσαμε (σε διπλωματική και πολιτική ενέργεια) από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας σε σχέση με την Βόρεια Μακεδονία. Σκεφτείτε πόσο (θα) πληρώσουμε τα κόλπα του σουλτάνου με την εγκάθετη κυβέρνηση(;) της Λιβύης. Στο μικρόκοσμό μας. Είναι κανονικό ένας ποδοσφαιριστής ή μπασκετμπολίστας να πληρώνεται πολύ περισσότερο από ένα μηχανικό, ένα γιατρό, ένα δικηγόρο; Να προβάλλονται στο γυαλί μάγειροι, μόδιστροι, και κάθε φτηνή συμπεριφορά με υποκριτικό αποτροπιασμό; Βλέπετε αλήθεια ένα διατηρήσιμο αξιακό σύστημα στην κοινωνική μας συμπεριφορά; Ή μήπως η ζούγκλα είναι μια πιο συνεπής κατάσταση αφού τα ζώα δεν σκοτώνουν για ευχαρίστηση;
Ας δούμε όμως την ψυχολογική βάση αποδοχής αυτής της απάτης. Η άρνηση είναι η πιο προβλέψιμη ανθρώπινη αντίδραση. «δεν το πιστεύω» λέμε αυθόρμητα σε κάθε κακό νέο. Και η συμπεριφορά αυτή προστατεύει το «εγώ» μας από την συνεχή ταλαιπωρία της γνώσης των δυσκολιών. Η ανάγκη επαναφοράς του παλιού, του γνωστού είναι άρνηση απέναντι στον κίνδυνο της αλλαγής[4] Οι άνθρωποι θέλουμε την ασφάλεια της σταθερότητας σπανιότερα το ρίσκο του καινούργιου. Αντιφατικό, αλλά αληθινό. Σε μια φάση δυσκολιών, ο άνθρωπος δεν θέλει αλλαγές. «κάλιο πέντε και στο χέρι …» λέει η παροιμία. Είναι συνεπώς το γνωστό, το συνηθισμένο, αποδεκτό ή ακόμα ελκυστικό γιατί παρέχει ‘ασφάλεια’. Είναι η εκμετάλλευση της συνήθειας, της παγίωσης μιας απαράδεκτης κατάστασης, που προσδίδει νομιμότητα ή εγκυρότητα σε θεσμούς, νόμους, καταστάσεις. Ο κομφορμισμός, η εσωτερικευμένη – και γι αυτό ασυνείδητη – αστυνομία της συμπεριφοράς μας, χτίζεται από την βρεφική ηλικία. Η φυσική τάση της μίμησης, η καταφυγή στα γνωστά όταν αντιμετωπίζουμε άγνωστες καταστάσεις, ο μηχανισμός της ελπίδας, στηρίζουν γερά το συντηρητικό πλαίσιο της «κανονικότητας». Έτσι κάνουν όλοι. Τέλος, η ελπίδα ήταν το απαραίτητο τελευταίο στοιχείο που βγήκε από το κουτί της Πανδώρας για να βοηθήσει τον άνθρωπο να αντέξει όλα τα υπόλοιπα. Η ελπίδα λοιπόν, αν δεν πάρει μορφή και ενέργεια δράσης, γίνεται το άλλοθι για την αναμονή της επιστροφής στην «κανονικότητα»
Ας δούμε τώρα περιπτώσεις αυτού του ψυχολογικού μηχανισμού της «κανονικότητας».
Την εποχή του ψυχρού πολέμου, υπήρχε ένα στερεό πλαίσιο ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, πολλοί, από αριστερά και δεξιά αναζητούν ακόμα αυτή την καθαρότητα. Πολλοί, αναβιώνουν ένα ωμό αντικομμουνισμό, χωρίς πλέον αντικείμενο, ενώ άλλοι λειτουργούν πολιτικά πάνω σε γεωπολιτικές σχέσεις ανύπαρκτες πλέον.
Όσοι θυμούνται το σοκ του πρώτου μνημονίου, με τον Παπακωνσταντίνου υπουργό οικονομίας και τον Γ. Παπανδρέου πρωθυπουργό, με εκείνο το δραματικό διάγγελμα από το Καστελόριζο, ξεκινούσε μια υπερεπείγουσα κατάσταση που, υποτίθεται, θα τελείωνε σε κάποιους μήνες και με κάποιες θυσίες, «όλων» θα ανακτούσαμε εκείνα που είχαμε χάσει. Η αίσθηση μεταβατικότητας ήταν απαραίτητη για να ανεχθούμε μνημόνια, απώλεια εισοδημάτων, κλείσιμο επιχειρήσεων. Η κρίση έμοιαζε σαν μια κακοκαιρία, για την οποία δεν υπάρχουν ευθύνες, δεν έχει κερδισμένους και …θα περάσει, σχεδόν ανεξήγητα όπως ήρθε. Μετά το «μεθύσι» του χρηματιστηρίου, τα μεγαλεία των ολυμπιακών αγώνων, την «ισχυρή Ελλάδα» του ευρώ, η κρίση μας παρουσιαζόταν σαν το hangover (την ημέρα μετά την μέθη): είσαι χάλια αλλά σύντομα θα γίνεις καλά.
Το καλοκαίρι του 2015, ένα μεγάλο μέρος του τότε ΣΥΡΙΖΑ, δεν μπορούσε να αποδεχθεί τον συμβιβασμό του Ιουλίου, να κατανοήσει μια πολύπλοκη πραγματικότητα και προτίμησε την κανονικότητα της «ιδεολογικής καθαρότητας» και συνέπειας. Όπως παρατηρείτε, η συμπεριφορά σε σχέση με την «κανονικότητα» υπερβαίνει ιδεολογικούς χώρους, είναι ανθρώπινη.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι το αίτημα «επαναφοράς της κανονικότητας» κάτω από το οποίο η ΝΔ κέρδισε τις εκλογές του 2019. Είναι άραγε μη κανονικό η πλειοψηφούσα παράταξη να κυβερνά σύμφωνα με το σύνταγμα; Όχι, βεβαιώνουν όμως με την προσέγγιση αυτή ποια ακριβώς είναι η δική τους αντίληψη της «κανονικότητας». Κανονικό είναι να κυβερνά η παράταξη που σχετίζεται και υλοποιεί τις πολιτικές της κυρίαρχης τάξης.
Η παλιά «κανονικότητα» δεν θα επανέλθει, οφείλουμε να δημιουργήσουμε μια νέα.
Ας πούμε πρώτα τα ‘κακά’ νέα. Σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα τρεις βασικοί οικονομικοί περιορισμοί :
- Η κατάρρευση της τουριστικής και αεροπορικής βιομηχανίας για μια σαιζόν
- Η διαταραχή της εφοδιαστικής αλυσίδας (πόσο και τι θα παραχθεί και διακινηθεί)
- Η άμεση περαιτέρω τροποποίηση του κλίματος λόγω της ισχυρότερης ηλιακής ακτινοβολίας[5] (και συνεπακόλουθη διαταραχή της αγροτικής παραγωγής)
Προσδιορίζουν μια οικονομική συρρίκνωση που απομακρύνει την παλιά «κανονικότητα». για πόσο άραγε; (για πρόχειρη εκτίμηση δείτε ότι η κρίση του 2010 μας πήρε μια δεκαετία). Αλλά υπάρχει και η υγειονομική πλευρά:
- Δεν γνωρίζουμε την συμπεριφορά και διάρκεια της επίδρασης του συγκεκριμένου ιού (CoViD-19). Αν θα μεταλλαχθεί και πως θα κυκλοφορεί στο ανθρώπινο περιβάλλον (χρονικός ορίζοντας: 1 – 3 έτη)
- Ένα εμβόλιο ή φαρμακευτική αγωγή θα χρειαστούν χρόνο (μεγαλύτερο από 1 έτος)
- Έχει ήδη αναφανεί μια διαφορετική συχνότητα στην εμφάνιση και την επίδραση υγειονομικών φαινομένων μέσα στο ήδη διαφορετικό περιβάλλον της «ανθρωπόκαινου» γεωλογικής περιόδου.
Το τελευταίο απαιτεί μια επεξήγηση. Από το 2000 περίπου έχει προταθεί η επίσημη αναγνώριση της γεωλογικής περιόδου που διανύουμε ως νέας, με διαφορετικό όνομα. Η ανθρωπόκαινος (Anthropocene) έρχεται μετά την Ολόκαινο (Holocene). Χαρακτηρίζεται έτσι, γιατί η ανθρώπινη παρουσία αφήνει διακριτά σημάδια ανιχνεύσιμα σύμφωνα με τις επιστημονικές μεθόδους χρονολόγησης. Σε σχέση με την εμφάνιση νέων υγειονομικών κινδύνων, εκτός από επιδράσεις χημικής μόλυνσης και ραδιενέργειας, οι ανθρώπινες επιδράσεις φέρνουν πιο κοντά και πιο συχνά νέες εκρήξεις πανδημιών. Παλαιότεροι ιοί, ζωονόσοι, μεταδίδονται συχνότερα στον άνθρωπο. Δείτε HIV, Sars, ebola. Ο παγκόσμιος οργανισμός υγείας επανειλημμένα προειδοποιούσε για μια πιθανή πανδημία[6]. Δεν είναι μόνο η διαρκής επέκταση του ανθρώπινου χώρου που συμπιέζει και φέρνει συνάφεια με οικοσυστήματα ζώων, είναι η τεράστια κυκλοφορία ανθρώπων και εμπορευμάτων που μεταδίδει τις επιμολύνσεις χωρίς έλεγχο[7]. Συνεπώς η «κανονικότητα» της αεροπορικής κινητικότητας και της επέκτασης του ανθρώπινου χώρου στα οικοσυστήματα προκαλεί, αυτή η ίδια, την αιτία της αποδόμησης της.
Σε σχέση με την οικονομική επαναφορά, η ελληνική εμπειρία της οικονομικής κρίσης του 2010, είναι δείγμα για το τι επιφυλάσσει η «κανονικότητα». Γιατί η απώλεια του 25% του ΑΕΠ στην Ελλάδα ανατάχθηκε, όσο ανατάχθηκε, σε μια δεκαετία, με βαρύ κοινωνικό κόστος και σε ένα περιβάλλον χωρίς γενικευμένη οικονομική κρίση αυτής της έκτασης. Τώρα, που η επιβράδυνση είναι γενικευμένη, είναι σαφές ότι βαδίζουμε σε αχαρτογράφητα νερά.
Ας δούμε τώρα τα καλά νέα. Ούτε οι διασκέψεις του ΟΗΕ, ούτε οι κινητοποιήσεις για το κλίμα δεν έφεραν τόσο δραστική περικοπή στην κατανάλωση πετρελαίου και ενέργειας όσο αυτός ο ιός που δεν φαίνεται με το μάτι. Φέρνει επίσης η πανδημία το τέλος της κανονικότητας των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και της άμετρης ανάπτυξης. Στο μέτρο που οι λαοί, όχι χωρίς πόνο, κατανοήσουν ότι οφείλουν να αλλάξουν την εγκατεστημένη τάξη πραγμάτων, η πανδημία μπορεί (δυνητικά) να οδηγήσει σε ολική αλλαγή παραδείγματος. Η σκέψη έξω από τα παραδεδεγμένα, είναι απαραίτητη γιατί στα δοσμένα πλαίσια του καπιταλισμού δεν υπάρχει λύση για όλους. (πιθανώς δεν υπάρχει λύση για κανένα) Αν εξακολουθήσουμε να αναζητούμε την παλαιά κανονικότητα θα βρισκόμαστε διαρκώς μπροστά σε νέες τραγωδίες, που έχουμε ήδη προετοιμάσει. Η κλιματική αλλαγή δεν σταμάτησε με τρεις μήνες διακοπή. Το νέο χρήμα που οι κυβερνήσεις, όπου μπορούν, τυπώνουν και δίνουν (κυρίως σε φίλους τους), δεν θα βρίσκει τρόφιμα που δεν υπάρχουν. Κοντολογίς: Είτε η ανθρωπότητα θα επιλέξει την αλληλεγγύη, είτε την περιχαράκωση. Θα αντιμετωπίζει τότε, τις συνέπειες των επιλογών της με εντεινόμενο τρόπο. Μπορούμε τώρα δίπλα στο σύνθημα «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» να γράψουμε «αυτός ο κόσμος είναι επικίνδυνος». Και οφείλουμε να αναλογιστούμε από την αρχή πως μπορεί να γίνει μια νέα κανονικότητα. Ας μην ξεχνάμε – για αρχή – πως οι πανδημίες, όπως και οι πόλεμοι, κατέστρεφαν την παλαιά τάξη πραγμάτων και δημιουργούσαν νέα.
Το πλαίσιο αυτής της νέας κανονικότητας – χωρίς εισαγωγικά τώρα – θα αναπτύξω σε επόμενη γραφή.
[1] Ναι, newspeak όπως μας λέει ο Orwell
[2] «Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά» https://el.wikipedia.org/wiki/Ηράκλειτος
[3] Έμμεση “ομολογία” Λαγκάρντ: Το ΔΝΤ “θυσίασε” την Ελλάδα με το πρώτο μνημόνιο για να σωθούν οι ευρωπαϊκές τράπεζες. Από : https://www.enikos.gr/economy/556285/emmesi-omologia-lagkarnt-to-dnt-thysiase-tin-ellada-me-to-proto-m
[4] «επειδή το αδοκίμαστο και το απ’ αλλού φερμένο δεν τ’ αντέχουν οι άνθρωποι» Μονόγραμμα Ο. Ελύτης http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-A110/246/1823,5878/extras/activities/indexb_2_erwtas/index_01_monogramma.html.
[5] Στην σχετική βιβλιογραφία αναφέρεται ως global dimming ή aerosol masking effect. Η ισχύς του φαινομένου είναι συγκρίσιμη με την θερμαντική ισχύ φαινομένου θερμοκηπίου του CO2 (CO2 :1,4±0,2, aerosol&cloud :-1,4±0,5) https://www.researchgate.net/figure/Showing-Estimated-climate-forcings-between-1850-and-2000-IPCC-1996-Andreae-1995_fig1_279743258
[6] «μεταξύ 2011 και 2018 ο ΠΟΥ μελέτησε 1483 επιδημίες σε 172 χώρες …». «Ο κόσμος διατρέχει υψηλό κίνδυνο για περιφερειακές ή παγκόσμιες επιδημίες ή πανδημίες, που όχι μόνο θα φέρουν απώλεια ζωών, αλλά θα καταλήξουν σε οικονομική καταστροφή και κοινωνικό χάος» από την ετήσια έκθεση Σεπτέμβριος 2019. https://apps.who.int/gpmb/assets/annual_report/GPMB_annualreport_2019.pdf
[7] Μια εξαιρετική σύνοψη υπάρχει στην ομιλία TED με τίτλο «Every new pandemic starts as a mystery» https://www.youtube.com/watch?v=rI11hHOya34&t=63s Η ομιλία είναι του 2013.
