Ιανουάριος 1897: Οι σφαγές στην Κρήτη και η πυρπόληση των Χανίων με την ανοχή των Ευρωπαίων που… πόζαραν στα ερείπια! (φωτο)

Δραματικές επιστολές για τα γεγονότα του Γενάρη του 1897

Στην κεντρική φωτογραφία, άνδρες των ευρωπαϊκών δυνάμεων ποζάρουν για αναμνηστική φωτογραφία στα ερείπια των σπιτιών των χριστιανών των Χανίων! Η φωτογραφία, χαρακτηριστική για τη στάση των ευρωπαϊκών δυνάμεων, είχε δημοσιευτεί στο αυστριακό βιβλίο “Die k. und k. Streitkrafte auf und vor Kreta 1897/1898”, που αναφερόταν στην παρουσία των αυστριακών στρατευμάτων στην Κρήτη και κυκλοφόρησε στη Βιέννη το 1901. Η Αυστροουγγαρία και η Γερμανία συμπεριλαμβάνονταν στις «προστάτιδες» της Κρήτης δυνάμεις, αλλά αποχώρησαν μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο που ακολούθησε την επέμβαση της Ελλάδας στην Κρήτη. Οι Γερμανοί, στην ουσία, προκάλεσαν την κήρυξη του πολέμου από την οθωμανική αυτοκρατορία, θέλοντας να πιέσουν την Ελλάδα για τα χρήματα που ζητούσαν ιδιώτες Γερμανοί ομολογιούχοι, από το 1894!

Του Αλέκου Α. Ανδρικάκη andrikakisalekos@gmail.com

Ένας συνεχής αγώνας, μια διαρκής επανάσταση, είναι η ιστορία της Κρήτης κατά τον 19^οαιώνα, με πάγιο αίτημα την απελευθέρωση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την ένωση με την Ελλάδα. Για τους Κρήτες δεν υπήρχε άλλη στόχευση από την οριστική ένταξη στον ελλαδικό χώρο, εκεί όπου ανέκαθεν ανήκε το νησί.

Ποταμοί αίματος, ηρωικοί αγώνες, μικρές και μεγάλες επαναστάσεις, μια καθημερινότητα αγώνα ήταν για όλους τους Κρήτες η περίοδος από το 1821 μέχρι το τέλος του αιώνα, αλλά στην ουσία και μέχρι το 1913, όταν η Κρήτη έγινε και πάλι μέρος του ελληνικού χώρου. Αναφέρουμε το 1913 ως τελική ημερομηνία δικαίωσης και για την απελευθέρωση και για την ένωση, καθώς στην ουσία, ακόμη και μετά την εκδίωξη των οθωμανικών στρατευμάτων τον Οκτώβριο του 1898, το νησί δεν απελευθερώθηκε. Την Τουρκοκρατία διαδέχτηκε η διεθνής κατοχή των λεγόμενων «προστάτιδων δυνάμεων» Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Ιταλίας. Αυτές στην πραγματικότητα είχαν στην κατοχή τους στο νησί, ενώ αυτή την περίοδο λόγο είχε ακόμη ο σουλτάνος, καθώς οι Ευρωπαίοι είχαν αναγκάσει τους Κρήτες να δεχτούν την επικυριαρχία του στη διάρκεια του «αυτόνομου πολιτεύματος».

Δεν θα ήταν υπερβολή να σημειώσουμε ότι οι Κρήτες είχαν δύο αντιπάλους απέναντί τους σ’ όλη την πορεία των μακρών αγώνων τους. Δεν ήταν μόνο οι Οθωμανοί κυρίαρχοι. Ήταν και οι ξένες δυνάμεις, αυτές που ονομάστηκαν «προστάτιδες» ή εγγυήτριες. Στην ουσία προστάτιδες και εγγυήτριες όχι της Κρήτης αλλά  της κατάστασης στην Ανατολική Μεσόγειο, στην οποία κυριαρχούσε η οθωμανική αυτοκρατορία. Στην πραγματικότητα, με τη διατήρηση του status quo, δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να υπερασπίζονται τα συμφέροντα των κατακτητών της Κρήτης. Άλλοτε με την «ουδετερότητα» που ήταν υπέρ του ισχυρού δυνάστη και άλλοτε ακόμη και με την ενεργό συμμετοχή τους. Άλλωστε η στάση αυτή αποδείχτηκε πολύ καθαρά στην τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος.

Ενώ, αντιθέτως, όταν η Ελλάδα προχώρησε στην κατοχή του νησιού, την 1^η Φεβρουαρίου 1897, οι δυνάμεις έκαναν τον αποκλεισμό και απείλησαν την Ελλάδα με στρατιωτικά μέτρα. Και στις 9 Φεβρουαρίου βομβάρδισαν το στρατόπεδο των επαναστατών στο Ακρωτήρι, προκειμένου να ρίξουν την ελληνική σημαία από τον ιστό!

-Η σφαγή του Ηρακλείου, 1,5 χρόνο αργότερα, στις 25 Αυγούστου 1898, ήταν επίσης συνέπεια της στάσης των «προστάτιδων», η ουδετερότητα αλλά και η ενθάρρυνση των οποίων έδωσε τη δυνατότητα στους βασιβουζούκους να σκοτώσουν εκατοντάδες κατοίκους και καταστρέψουν την πόλη. Μήνες πριν, μάλιστα, ο πρόεδρος της Κρητικής Συνέλευσης Ι. Κ. Σφακιανάκης είχε καταγγείλει στους ναυάρχους ότι ο τοπικός Άγγλος διοικητής στην ουσία σχεδίαζε τη σφαγή των χριστιανών!

Οι επαναστάσεις της περιόδου 1895 – 98

Η τελευταία φάση του Κρητικού ζητήματος, η περίοδος δηλαδή 1895-1898, συμπεριλαμβάνει δραματικά γεγονότα εξαιτίας της σκληρής πολιτικής της Πύλης. Ήταν χρόνια με διαρκείς  εξεγέρσεις των Κρητών, αλλά και δύο επεμβάσεις στην Κρήτη. Την ελληνική και τη διεθνή.

Η ανάκληση της Σύμβασης της Χαλέπας, το Δεκέμβριο του 1889, που είχε κερδηθεί μετά από μια ακόμη εξέγερση των Κρητών, σκλήρυνε ακόμη περισσότερο τη στάση της οθωμανικής διοίκησης, με απίστευτη τρομοκρατία σε βάρος των Χριστιανών, φυλακίσεις και δολοφονίες, τόσο από τις επίσημες δυνάμεις κατοχής, όσο και από τους φανατικούς Τουρκοκρήτες. Κατά περιόδους, μέχρι το 1895, επιχειρήθηκε η οργάνωση τοπικών κινημάτων, όπως αυτό του Ιουνίου του 1892 στα Σφακιά, χωρίς επιτυχία, αφού δεν γενικεύτηκαν οι αντιδράσεις.

Οι σφαγές των Αρμενίων από τους Τούρκους τον Ιανουάριο του 1895 συγκλόνισαν τους Ευρωπαίους αλλά και τους Κρήτες, οι οποίοι πλέον διαπίστωναν ότι η καταρρέουσα οθωμανική αυτοκρατορία ήταν δυνατό να κάνει ανάλογη γενοκτονία στην Κρήτη. Έτσι αποφάσισαν να οργανώσουν ένα νέο κίνημα, ώστε να προλάβουν μια επέμβαση της Πύλης στο νησί, την ώρα που εκείνη είχε την προσοχή της σε άλλα μέτωπα.

Ανάλογη προετοιμασία έκανε όμως και η Τουρκία, η οποία αντικατέστησε τον ιδιαίτερα σκληρό Γενικό Διοικητή Μαχμούτ με το χριστιανό Αλέξανδρο Καραθεοδωρή, ο οποίος ερχόταν στην Κρήτη για μια δεύτερη θητεία, επιχειρώντας να εφαρμόσει πολιτική προσέγγισης προς τους χριστιανούς Κρήτες. Σύντομα όμως έχασε τον έλεγχο, καθώς οι Τουρκοκρήτες αντέδρασαν έντονα και άρχισαν ένα όργιο τρομοκρατίας με στόχο να γίνει ανεξέλεγκτη η κατάσταση και να αντικατασταθεί ο Καραθεοδωρή.

Σ’ εκείνη ακριβώς την περίοδο επανέρχεται μια παλιότερη ιδέα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται μερικά χρόνια πριν. Ο Σφακιανός επαναστάτης Μανούσος Κούνδουρος συγκροτεί τη Μεταπολιτευτική Επιτροπή με στόχο η Κρήτη να  αυτονομηθεί, πρώτα, και όταν οι συνθήκες θα ευνοούσαν, να τεθεί  η πρόταση της ένωσης. Οι Μεταπολιτευτικοί θεωρούσαν ότι αυτή η θέση θα συγκινούσε περισσότερο τους εκπροσώπους των ΜΕΔ ώστε να ενισχύσουν την προσπάθεια εκδίωξης των Τούρκων. Ο Κούνδουρος υπέβαλε στις 10 Σεπτεμβρίου 1895 στη Γενική Συνέλευση ψήφισμα με το οποίο ζητείτο η αυτονομία της Κρήτης, με υποτέλεια φόρου στο σουλτάνο. Μπροστά στα αδιέξοδα, το ψήφισμα εγκρίθηκε, παρά τις αντιρρήσεις που είχαν πολλοί άλλοι επαναστάτες. Η πράξη θεωρήθηκε από την τουρκική πλευρά ευθέως επαναστατική και άρχισε ένα νέο όργιο τρομοκρατίας, με τις σφαγές να είναι καθημερινό φαινόμενο.

Οι Κρήτες πήραν και πάλι τα όπλα για να αντιδράσουν και μια ακόμη επανάσταση ήταν γεγονός. Την άνοιξη του 1896 η Πύλη προχωρεί στην αντικατάσταση του Καραθεοδωρή από τον Τουρχάν πασά, αλλά οι κάτοικοι του νησιού είναι πλέον αποφασισμένοι να καταλύσουν τώρα την τουρκοκρατία. Τον Αύγουστο ο σουλτάνος αποδέχεται νέο οργανικό νόμο με τον οποίο προβλέπεται ότι ο Γενικός Διοικητής θα είναι χριστιανός με πενταετή θητεία και θα τον εγκρίνουν οι προστάτιδες δυνάμεις. Οι θέσεις των χριστιανών στη διοίκηση θα είναι διπλάσιες από αυτές των μουσουλμάνων, όπως δεχόταν η Πύλη ότι ήταν η αναλογία του πληθυσμού. Παράλληλα συμφωνήθηκε η οργάνωση κρητικής χωροφυλακής, με την ευθύνη Ευρωπαίων αξιωματικών, καθώς επίσης πλήρης οικονομική και δικαστική ανεξαρτησία, με την εγγύηση των δυνάμεων. Η Τουρκία παρότι συμφώνησε στο νέο νόμο, έκανε ό,τι μπορούσε προκειμένου να τον υπονομεύσει.

Οι σφαγές των Χανίων

Τον Ιανουάριο του 1897 νέες σφαγές γίνονται σε όλη την Κρήτη, ενώ πυρπολείται η πόλη των Χανίων. Τα γεγονότα συγκλονίζουν όχι μόνο την Κρήτη και την Ελλάδα αλλά ολόκληρη την Ευρώπη. Οι σφαγές γενικεύονται και πάλι και οι εφημερίδες των Αθηνών μεταδίδουν σε όλη την Ελλάδα και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη το νέο δράμα του κρητικού λαού. Η οργή κορυφώνεται, όχι μόνο πλέον σε βάρος των φυσικών σφαγέων, αλλά και των μεγάλων δυνάμεων,  που παρακολουθούν χωρίς στην ουσία να αντιδρούν. Θεωρητικά πίεζαν την Τουρκία να εφαρμόσει το νέο οργανικό νόμο…

Η ελληνική κατοχή και ο βομβαρδισμός του Ακρωτηρίου

Μπροστά σ’ αυτή τη νέα κατάσταση, κι ενώ οι προστάτιδες δυνάμεις συζητούν να επιβάλλουν διεθνή κατοχή στην Κρήτη προκειμένου να εξομαλυνθούν τα πράγματα (οι σφαγές είχαν ήδη γίνει, όμως…) η ελληνική κυβέρνηση του Θεόδωρου Δηλιγιάννη, με την πίεση του ελληνικού λαού, των ελληνικών εφημερίδων, αλλά και την απόλυτη συμφωνία του βασιλιά Γεωργίου  Α΄, αποφασίζει να επέμβει. Αρχικά στέλνει τον τορπιλικό στόλο, υπό την αρχηγία του πρίγκιπα Γεωργίου, μετέπειτα ύπατου αρμοστή του νησιού, με στόχο να εμποδίσει τη μεταφορά τούρκικων δυνάμεων. Και αμέσως μετά, ενόψει της διαφαινόμενης επέμβασης των μεγάλων δυνάμεων, αποφασίσει, να καταλάβει την Κρήτη με ελληνικό στρατό, και να την προσαρτήσει στο ελληνικό κράτος.

Την 1^η  Φεβρουαρίου 1897 καταλαμβάνει το νησί στο όνομα του βασιλιά της Ελλάδος ο υπασπιστής του Γεωργίου συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος. Οι ΜΕΔ απευθύνονται αυστηρά στην Ελλάδα και προειδοποιούν ότι θα επέμβουν αν δεν αποσυρθεί ο ελληνικός στρατός. Τότε, κι ενώ υπάρχει πλέον ελληνική κατοχή, οι δυνάμεις προτείνουν αυτονομία, την οποία η Ελλάδα απορρίπτει. Οι μεγάλες δυνάμεις επανέρχονται με στρατιωτικά πλέον μέτρα, δημιουργώντας μια ζώνη 6 χιλιομέτρων γύρω από την πόλη των Χανίων, πρωτεύουσα της Κρήτης, απαγορεύοντας στον Βάσσο να την παραβιάσει, απειλώντας, σε διαφορετική περίπτωση, με κανονιοβολισμό των ελληνικών θέσεων.

Οι βομβαρδισμοί εναντίον του στρατοπέδου των επαναστατών προκαλούν κύμα διαμαρτυρίας σε όλη την Ευρώπη, ενώ οι ΜΕΔ προτείνουν πάλι την αυτονομία, την οποία Έλληνες και Κρήτες απορρίπτουν. Ο διεθνής στόλος αποκλείει το νησί, εμποδίζοντας τη μεταφορά εφοδίων. Η αντίσταση οργανώνεται και πάλι, ενώ η Τουρκία κηρύττει τον πόλεμο στην Ελλάδα, αναγκάζοντάς την να ανακαλέσει τις δυνάμεις της από την Κρήτη.

Ο πόλεμος, ο λεγόμενος ατυχής, διαρκεί από τις 8 Απριλίου μέχρι τις 8 Μαΐου και τελειώνει με ελληνική ήττα. Ο πόθος των Κρητών ούτε αυτή τη φορά εκπληρώθηκε. Θα ακολουθήσει νέα περίοδος αιματοχυσίας, και οι μεγάλες σφαγές του Ηρακλείου, στις 25 Αυγούστου 1898, για να επιβληθεί τελικά από τις ΜΕΔ η απομάκρυνση των τουρκικών στρατευμάτων και η αυτονομία.

Δύο δραματικές επιστολές για τις σφαγές

Παρουσιάζουμε σήμερα δύο δραματικές επιστολές για τις σφαγές και την πυρπόληση των Χανίων από τους Οθωμανούς. Στην ουσία είναι ημερολογιακές καταγραφές των γεγονότων από τις 20 Ιανουαρίου, που κορυφώθηκε η βία σε βάρος των χριστιανών της πόλης και της ευρύτερης περιοχής. Παρουσιάζουν τα γεγονότα από τις 20 Ιανουαρίου, μέχρι το τέλος του μήνα, όταν εμφανίστηκε η ελληνικός στόλος στο Κρητικό Πέλαγος και άρχισε πλέον η αντίστροφη μέτρηση για την κατάληψη της Κρήτης από τις ελληνικές δυνάμεις, με στόχο την προσάρτηση του νησιού στο ελληνικό κράτος.

Η πρώτη επιστολή φέρει την υπογραφή «Χανιώτης» και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της Αθήνας «Παλιγγενεσία», στις 28 Ιανουαρίου 1897. Καταγράφει τα γεγονότα μέχρι και τις 25 Ιανουαρίου.

Η δεύτερη δημοσιεύτηκε στην επίσης αθηναϊκή εφημερίδα «Ακρόπολις», στις 29 Ιανουαρίου 1897, και καταγράφει τα γεγονότα των επόμενων ωρών. Ο συντάκτης της γράφει μέσα από το ελληνικό προξενείο όπου έχει καταφύγει προκειμένου να διασωθεί.

“Οι Τούρκοι μαινόμενοι πυροβολούσι, σφάζουσι πάντα χριστιανόν ον εντυγχάνουσιν”
Επιστολή πρώτη, «Παλιγγενεσία» 28 Ιανουαρίου 1897

20 Ιανουαρίου Δευτέρα εσπέρας

Εις πλήρη επανάστασιν ευρίσκεται το τμήμα Χανίων. Πολεμούσιν εις διάφορα σημεία εν τοις πέριξ, φαίνεται ο καπνός των πυρπολουμένων οικιών και ακούονται οι πυροβολισμοί μέσα από την πόλιν. Αλλά ημείς απ’ εδώ μέσα δεν τολμώμεν να εξέλθωμεν των οικιών μας ή μετά προφυλάξεως και εις ωρισμένα μέρη. Οι Τούρκοι καθ’ ομάδας περιέρχονται εξηγριωμένοι μη τολμώντες και ούτοι να διέλθωσιν εκ μερών ένθα οικούσι χριστιανοί. Σήμερον επυροβόλησαν εξ ενός τουρκικού καφενείου κειμένου εν τα παραλία, εν ω συχνάζουσι πάντοτε ύποπτοι και φοβερήν την όψιν παληκαράδες, οίοι οι τρικέφακοι χαλούνιδες και άλλοι όμοιοι και πολυώνυμοι κατά διερχομένων χριστιανών εκείθεν και εφόνευσαν τον Θεόδωρον Μαρκουλάκην νέον εκ της γνωστής εγκρίτου οικογενείας Μαρκουλάκη. Ο Γεν. Διοικητής, οι στρατιωτικοί Πασάδες άγοντες τον ολίγον ευρισκόμενον στρατόν περιφέρονται προσπαθούντες να περιστείλωσι τας ορδάς των βεγκαζίων και των εξηγριωμένων εντοπίων τούρκων. Συμπεραίνομεν, διότι δεν δυνάμεθα να μάθωμεν, ότι έξω εισίν πολλά τα θύματα. Οι Χαλιπούτες και άλλοι τούρκοι εξώρμησαν προς την Χαλέπαν, θελήσαντες δε να εισχωρήσωσιν εις το Ακρωτήριον επί σκοπώ λεηλασίας εύρον αντίστασιν εις τα Φρούρια όπου οι Ακρωτηριανοί προβλέποντες είχον συνηθροισθή ένοπλοι. Μάχη διεξάγεται καθ’ ην ώραν σας γράφω ης το τέλος αγνοείται. Οι Πρόξενοι ευρίσκονται πάντοτε εν τω Διοικητηρίω. Προς τα μέρη του Γαλατά ο πόλεμος μαίνεται διότι ακατάπαυστοι πυροβολισμοί ακούονται εκείθεν. Ταύτα γνωρίζομεν μέχρι της ώρας, πολλά δε έχομεν να μάθωμεν και να ακούσωμεν ίσως μέχρι της αύριον.

21 Ιανουαρίου Τρίτη   

Καθ’ όλην την νύκτα της χθες διεσταύρωνον την πόλιν αι περιπολίαι· ουδαμού ψυχή άλλη ζώσα. Οι Τούρκοι συγκεντρωμένοι έμενον εις την Σπλάντζιαν οι δε Χριστιανοί κλεισμένοι εις τας οικίας των, αλλ’ άγρυπνοι. Εις την χριστιανικήν συνοικίαν «Παπλωματάδικα» οι Χριστιανοί ένοπλοι εφρούρουν εις τας θύρας των οικιών, εις τα γωνίας των οδών και εις άλλα μέρη. Τα Ευρωπαϊκά πλοία, τέσσαρα τον αριθμόν, έρχονται εκ Σούδας περί την 9^ην τουρκιστί ώραν, και φωτίζουσι την έρημον πόλιν δια του ηλεκτρικού φωτός. Μετά προφυλάξεως λίαν πρωί οι Χριστιανοί εξέρχονται των οικιών των. Τους βλέπεις εις την παραλίαν, εις τα «Παπλωματάδικα», εις το Κύρο Βρύσαλι διερωτώντας αλλήλους περί των έξω. Αλλ’ ουδεμία είδησις. Μεγάλα και τραγικά έχουσι βεβαίως λάβει χώραν εις τα πέριξ χωρία δεν υπάρχει όμως ουδεμία είδησις, των οδών κεκλεισμένων. Τούρκοι δεν φαίνονται εις τας χριστιανικάς συνοικίας. Σπάνιοι εις την προκυμαίαν εις την πλατείαν Σανδριβανείου. Οι Καουρισταί φαίνονται κινούμενοι. Οι πρώτοι αυτών πηγαίνουν και έρχονται εις την οικίαν του αρχηγού. Αποφάσεις ανακοινούνται εις τους εν Σπλάντζια εκτελεστάς. Γνωστόν ότι οι Καουρισταί εισίν οι εκπροσωπούντες τας ιδέας της αναρχίας, οι αναλαβόντες ίσως εν ονόματι της Πύλης να επιφέρωσι το ναυάγιον του νέου πολιτεύματος. Ο Γεν. Διοικητής εν απογνώσει προσκαλεί τον Αρχιερέα. Ανακοινοί αυτώ την ληφθείσαν υπό των κηδεμόνων μας μετ’ αυτού απόφασιν να μεταβή εις τα πέριξ. Επιτροπή συγκειμένη εκ προξενικών και διοικητικών υπαλλήλων, εκ Χριστιανών μετά του Αρχιερέως, και εξ Οθωμανών, ήτις να εξακριβώση τας καταστροφάς και τα θύματα και να προτρέψη την παύσιν των αιματοχυσίων. Ο Δεσπότης προσκαλεί τους πολίτας εις την επισκοπήν και τους ανακοινοί την σκέψιν ταύτην. Πάντες εμποδίζουσι και αποτρέπουσιν αυτόν από του να μεταβή διότι και κίνδυνος υπάρχει και αρμόδιος δεν είναι ούτος.

Εκ της αφίξεως του κ. Γεννάδη, Γεν. Προξένου της Ελλάδος εις την πόλιν, μανθάνομεν  τα κατά την Χαλέπαν. Οι Τούρκοι εις την πρώην ορμήν πυροβολούσιν αδιακρίτως κατά των Χριστιανικών οικιών εντός των οποίων ήσαν κεκλεισμένοι οι Χριστιανοί μη προφθάσαντες ως συνήθως να συσσωρευθώσιν εις τα Προξενεία. Τα σπίτια του υποπροξένου Ρωσσίας κ. Βουλγαρίδη, του Πολογεωργάκη, γέμουσι σφαιρών σφαιρών, αλλ’ οι εντός ευρισκόμενοι ανταποκρίνονται εις το πυρ. Εις την κάτω Χαλέπαν ανταλλάσσονται συχνοί πυροβολισμοί, φονεύονται δε δυο Τούρκοι. Εν τω μεταξύ εκατοντάς Ακρωτηριανών φθάνει ένοπλος και οι Τούρκοι κλείνονται εις τον Πύργον Ζούνη και εκείθεν πυροβολούσιν ακαταπαύστως. Οι Χριστιανοί τούς πολιορκούσι · σχηματίζουσι δε σώματα ένοπλα και περιφέρονται φυλάττοντα την τάξιν. Εν τη προκειμένη περιπτώσει επαινείται η διαγωγή του Τούρκου αξιωματικού του σταθμεύοντος εν Χαλέπα. Εις Νεροκούρου, Τζικαλαργιά, Γαλατά εξακολουθεί ο πόλεμος και ουδεμία πληροφορία έρχεται εκείθεν ει μη ότι μεταφέρουν ότε μεν φονευμένους Τούρκους ους θάπτουσιν εν τω έξωθι των Χανίων μεξαρλήκι ότε δε τραυματίας.

22 Ιανουαρίου Τετάρτη

Εις την πόλιν επικρατεί νεκρική ησυχία.  Έξω ακούονται πυροβολισμοί προς το μέρος της Σούδας, διότι οι Χριστιανοί κατελθόντες προσέβαλον τους Τούρκους. Και προς το μέρος του Δαράτζου μάχη διεξάγεται από της πρωίας. Ναυαγησάσης της εξόδου μικτής Επιτροπής ην εζήτει ο Γεν. Διοικητής μετά των Προξένων, αποφασίζεται εν προξενικώ συμβουλίω να εξέλθωσιν εις συνάντησιν των επαναστατών οι Πρόξενοι Αγγλίας, Ιταλίας, Αυστρίας, Ελλάδος και ο αντιπρόσωπος της Γαλλίας μετά του Γεν. Διοικητού. Εκκινούσιν έφιπποι έχοντες ωρισμένον δρομολόγιον να μεταβώσιν εις Σούδαν και από εκεί εις Νεροκούρου, Τζικαλαργιά, Περιβόλια, Μουρνιές, Γαλατά όπως εξακριβώσωσι τας γενομένας καταστροφάς και συντελέσωσιν εις την παύσιν της αιματοχυσίας. Μεταβάντες όμως ούτοι εις Σούδαν δεν ηδυνήθησαν να προχωρήσωσιν ένεκα των σφοδρών πυροβολισμών, διό εστράφησαν προς την Μονήν Χρυσοπηγής και επέστρεψαν άπρακτοι εις Χαλέπαν. Από εκεί απέστειλαν προς τους πολεμούντας χριστιανούς έγγραφον δι ου εβεβαίουν αυτούς ότι εξησφαλίσθη η ζωή των χριστιανών εν ταις πόλεσιν, ότι ημποδίσθησαν οι καταρτισμοί ενόπλων τουρκικών στιφών και πολλά άλλα κενά και κούφα ων την πραγματοποίησιν ούτε επεδίωξαν ούτε αν επιδιώξωσιν θα επιτύχωσιν. Αντίγραφον εγγράφου των Προξένων του σταλέντος προς τους επαναστάτας και αντίγραφον του υπομνήματος του επιδοθέντος υπό των εν Χανίοις χριστιανών εις τους αντιπροσώπους των Δυνάμεων εσωκλείω υμίν. Εν τούτοις οι κηδεμόνες μας αντλούσιν εις πίθον Δαναΐδων συμβουλεύοντες τους μεν χριστιανούς να καταθέσωσι τα όπλα επιτρέποντες δε εις του Τούρκους να εξοπλίζωνται και να ερημώνωσι τα κτήματα των χριστιανών εις τον κάμπον. Το αρχηγείον, δηλαδή ο Καούρης,  με τους ανρθώπους του οίτινες έχουσι στήσει το αρχηγείον των εις Καστέλι παρά την Σπλάντζιαν, πυρετωδώς εισργάζοντο χθες φανερά εις προμήθειαν και αποστολήν όιπλων και φυσεγγίων, εστρατολόγουν δε σκανδασλωδώς αναγκάζοντες και τους μη θέλοντας να μεταβώσιν εις τον τόπον της ερημώσεως. Ταύτα ελάμβανον χώραν υπό τας όψεις πάντων, καθ’ ην ώραν οι κηδεμόνες μας έγραφον προς τους χριστιανούς να καταθέσωσι τα όπλα, διότι δήθεν ελήφθησαν τα αναγκαία μέτρα προς κατάπαυσιν των ωμοτήτων εκ μέρους των Τούρκων. Συγχρόνως, δια να καταστή έτι μάλλον κωμική και γελοτοποιηθή (sic) έτι περισσότερον η προξενική προκήρυξις, οι Τούρκοι επυρπόλουν όλας τας οικίας των χριστιανών. Τα μετόχια τα χριστιανικά, όσα την προτεραίαν είχον αφήσει άκαυστα. Και κατέστρεφον τα δένδρα αναφανδόν. Του Αναγν. Καραλά το περιβόλι κείται προ της θύρας της πόλεως και μετεβάλετο, καθ’ ην ώραν εις το χαρτί εξησφάλιζον οι Πρόξενοι την ζωήν και την περιουσίαν των χριστιανών, εις σωρόν ερειπίων και εδενδροτομείτο βαρβάρως και ανηλεώς, μάτην απεπειράτο η αστυνομία να εμποδίση την δήωσιν.

Πέντε Τούρκοι έπεσαν αιχμάλωτοι εις τας χείρας των χριστιανών εις το Πατελάρι· της ζωής των εφείσθησαν οι συγγενείς του εις θάνατον καταδικασμένου Λακιώτου Κουτρουλάκη επί σκοπώ να ανταλλάξωσιν αυτόν.

23 Ιανουαρίου Πέμπτη

 Είναι ημέρα απαισία. Έξω γίνεται μάχη εις διάφορα σημεία. Οι Τούρκοι μαίνονται συγχρόνως καίοντες παν χριστιανικόν εις τον κάμπον, Περί την 3^ην καθ’ ώραν ημάς εις το Καλέ Καπίση γίνεται ταραχή φερομένων Τούρκων τραυματιών. Ρίπτονται συγχρόνως πυροβολισμοί τινες και δίδεται το σύνθημα. Οι χριστιανοί ορμώσιν εις τα σπήτια και αρπάζουσι τα όπλα. Πυροβολούσι κατά των διερχομένων Τούρκων και οι Τούρκοι μαινόμενοι πυροβολούσι, σφάζουσι πάντα χριστιανόν ον εντυγχάνουσιν. Ευτυχώς οι χριστιανοί προλαβόντες είχον οχυρωθή και εκ των οχυρωμάτων πυροβολούσιν απαύστως. Ουδεμία συγκοινωνία μεταξύ των. Όπου ευρέθη έκαστος.

Βραδυάζει και εξακολουθούν αντιπυροβολούμενοι. Εκ των οικιών των οι Τούρκοι βάλλουσι κατά των χριστιανικών οικογενειών και τανάπαλιν. Μόλις εβράδυασε και οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά εις την χριστιανικών συνοικίαν Παπλωματάδικα από το μέρος του Κατόλου. Οι χριστιανοί των παρακειμένων οικιών φεύγουσι προς την φραγκοκλησιάν, προς την Επισκοπήν και προς άλλα ασφαλή μέρη, αλλά οι Τούρκοι δεν τολμούν να πλησιάσουν, διότι πολλαί εκατοντάδες όπλων χριστιανικών από ασφαλή μέρη τούς προστατεύουν. Καθ’ όσον προχωρεί η φωτιά καθίσταται δεινή η θέσις των χριστιανών. Ο περιβόητος Μπάντρης διευθύνει την πυρκαϊάν και κτυπά το κεφάλι του ότι δεν ημπόρεσε να βάλη και από την άλλην μεργιάν, από το Κρύο – Βρυσάλι, δια να μη υπάρχη, ως φώναζε προς του Τούρκους, διέξοδος των χριστιανών.

Θύματα της ημέρας άγνωστα. Εν τούτοις γνωρίζομεν ότι εκάη ολόκληρος η οικογένεια Λαχνιδάκη. Εσφάγη η οικογένεια Λεμονιά εις Αγίους Αναργύρους. Εξ φουρναρέοι εις Κάτολα και άλλοι τινές φονευθέντες εις τα διάφορα μέρη. Υπάρχουσι και τραυματίαι τινες γνωστοί. Τούρκοι εφονεύθησαν ίσως περισσότεροι.

24 Ιανουαρίου Παρασκευή

Η φωτιά μαίνεται. Καίονται ήδη τα «Στιβανάδικα», τα «Πραγματευτάδικα», το «Σανδριβάνι», τα «Τελάλικα». Αι μεσουράνιοι φλόγες καθιστώσι στυγεράν την ατμόσφαιραν. Αι ελαιομαγαζέδες καίονται και εκ του καιομένου ελαίου διδομένη οσμή πνίγει. Εξακολουθούν οι εκατέρωθεν πυροβολισμοί και φόνοι. Τα ευρωπαϊκά πλοία αποβιβάζουν ναύτας και παραλαμβάνουν τους χριστιανούς ους μεταφέρουν τις τα πλοία. Οι Τούρκοι εξηγριωμένοι και ένοπλοι θραύουν τα σπήτια και τα μαγαζιά και διαρπάζουν παν χριστιανικόν. Αενάως αι λέμβοι των Ευρωπαϊκών πλοίων μεταφέρουν γυναικόπαιδα.

25 Ιανουαρίου Σάββατον

Εις Χαλέπαν συνήφθη μάχη κατελθόντων πολλών χριστιανών. Οι Τούρκοι του Ακρωτηρίου εισέρχονται υπό την προστασίαν του στρατού. Οι χριστιανοί αρπάζουσι 800 αιγοπρόβατα τουρκικά και φονεύουσι τρεις Τούρκους. Σφοδρά συγχρόνως μάχη διεξάγεται από πρωίας εις Γαλατά. Κανόνια μεταφέρουσιν οι Τούρκοι ακαταπαύστως. Περί την δεκάτην ώραν αποχωρούσιν οι χριστιανοί και οι Τούρκοι καίουσι τον Γαλατάν. Εις την πόλιν η αυτή κατάστασις. Η φωτιά επεκτείνεται και οι αγώνες των ναυτών προς σβέσιν αποβαίνουσι μάταιοι, διότι εάν σβύνει εις κανέν μέρος, ανάπτουσιν αυτήν εις άλλο.

Χανιώτης

“Διατελούμεν εν πολιορκία. Είμεθα εστερημένοι των πάντων”
Επιστολή δεύτερη, «Ακρόπολις» 29 Ιανουαρίου 1897

26 Ιανουαρίου, 8 π.μ.

Η πόλις ηρημώθη κατοίκων. Μέχρι της μεσημβρίας της χθες οι πλοίαρχοι των ευρωπαϊκών πολεμικών είχον διαταγάς να παραλαμβάνωσι μόνον εν ανάγκη γυναίκας και παιδία. Χθες διετάχθησαν να παραλάβωσι πάντας ανεξαιρέτως και μέχρι της εσπέρας πάντες εν τοις προξενείοις συσσωρευμένοι πρόσφυγες επεβιβάσθησαν. Παρεμείναμεν εν τω ελληνικώ Προξενείω περί τους 30 άνδρες, γυναίκες και παιδία. Ο Επίσκοπος Νικηφόρος παραμένει επίσης. Ο διερμηνεύς του προξενείου κ. Καβαλιέρος πάσαν καταβάλλει προσπάθειαν όπως καθιστά τας στερήσεις μας ολιγωτέρας. Διατελούμεν εν πολιορκία. Είμεθα εστερημένοι των πάντων και ουδείς τολμά να εξέλθη δέκα βήματα μακράν του Προξενείου. Από 50 ωρών σχεδόν αγρυπνούμεν. Την προτεραίαν νύκτα περί τα 2.000 άτομα συνωστίζοντο εις το ελληνικόν Προξενείον, εις το παρακείμενον αγγλικόν, εις την παραπλεύρως κειμένην οικίαν Βαρούχα και έξωθεν των οικιών τούτων μέχρι της προκυμαίας αναμένοντες ευκαιρίαν να φύγωσι. Διενυκτέρευσα εν τω μέσω αυτών σχεδόν όρθιος καθ’ όλην την νύκτα. Δεν υπήρχε χώρος ούτε δια να καθήση κανείς, όλοι αγρυπνούμεν. Καίονται!

Περί το μεσονύκτιον διεδόθη η απαισία είδησις ότι καίονται τα κοινοτικά καταστήματα. Είχον κτισθή προ 2 ετών και εστίχισαν περί τας 4.000 λίρας. Άμα τη αναγγελία ταύτη ο Επίσκοπος εγερθείς έσπευσε μετά του Επισκόπου Σφακίων και δεκαπεντάδος χριστιανών και έσβεσαν αυτήν. αλλά μετά τινά ώραν αναφλεχθείσης ελαιοαποθήκης παραπλεύρως κειμένης και περιεχούσης μεγάλην ποσότητα ελαίου, το πυρ μετεδόθη αύθις εις την Επισκοπήν και δεν εγένετο δυνατόν πλέον να σβεσθή.

Η καταστροφή των κοινοτικών καταστημάτων ήτο πλήρης. Εκείθεν το πυρ επείλει να μεταδοθή εις οθωμανικάς περιουσίας, και οι οθωμανοί υστάτας κατέβαλον προσπαθείας και έσβεσαν αυτό. «Εκαήκαμεν» εφώναζαν έντρομοι, «εχαθήκαμεν» και επεκαλούντο των χριστιανών την αντίληψιν προς κατάσβεσιν του πυρός.

Την παρελθούσαν νύχτα διήλθομεν ησυχώτεροι. Εδειπνήσαμεν με τα τελευταία τεμάχια του υπολειφθέντος ημών άρτου και με τεμάχια βραστού κρέατος και ανεπαύθημεν ανετώτερον, αφού εφροντίσαμεν να τοποθετήσωμεν φρουρούς. Την νύκτα το υποβόσκον πυρ αναρριπισθέν υπό του πνεύσαντος σφοδρού νοτιοδυτικού ανέμου κατέστρεψε δυο ελαιαποθήκας, μιαν χριστιανικήν και άλλην οθωμανικήν, αίτινες είχον περισωθή εν μέσω των ερειπίων. Ένεκα του πνέοντος σφοδρού ανέμου μέγαν κίνδυνον διέτρεξεν ολόκληρος η πόλις, αλλά το πυρ μη ευρίσκον πλησίον του τροφήν, διότι τα περί αυτό ήσαν κατεστραμμένα, δεν μεταδόθη εις άλλας συνοικίας.

Η χαρά μας

Είνε απερίγραπτος η χαρά μας, ότε σήμερον την πρωίαν είδομεν προς της πόλεως κυματίζουσαν την Ελληνική σημαίαν επί της «Ύδρας» και της «Μυκάλης». Τα λοιπά ευρωπαϊκά εχαιρέτισαν την σημαίαν του ναυάρχου δια κανονιοβολισμών, η «Ύδρα» απέδωκεν ομοίως τον χαιρετισμόν. Μέχρι της στιγμής καθ’ ην γράφω δεν αντηλλάγησαν οι μετά του φρουρίου χαιρετισμοί, ούτε συνεκοινωνήσαμεν μετά των Ελληνικών. Δεν χορταίνομεν καμαρώνοντες τα πολεμικά μας, τους οφθαλμούς πολλών υγραίνουσι δάκρυα συγκινήσεως. Ταύτην την στιγμήν εμάθομεν, ότι ο κ. Γεννάδης εν Χαλέπα έχει καλώς, φρουρούμενος υπό 150 χριστιανών εντοπίων και αποσπάσματος Μαυροβουνίων χωροφυλάκων. Συνοδεία χωροφυλάκων φέρει εκ των αποκέντρων της πόλεως συνοικιών δύο άγνωστα τέως θύματα, δύο τραυματίας αρτοποιούς εξ Ηπείρου. Τους παρέδωκαν εις το Αγγλικόν προξενείον.

Τα θύματα – Αι ζημίαι

Μέχρι της στιγμής εισίν εξηκριβωμένα 20 θύματα χριστιανικά.

Κατά πληροφορίας των αρχών, εισί φονευμένοι 16 Οθωμανοί και 2 Αρμένιοι. Υπό του πυρός κατεστράφησαν και πλείσται και σπουδαιότεραι ελαιαποθήκαι της πόλεως, πλήρεις ελαίου. Και οι Οθωμανοί εκ τούτου υπέστησαν κολοσσαίας ζημίας. Και την χθεσινήν νύκτα εξηκολούθησεν η διαρπαγή και λήστευσις μαγαζείων και οικιών υπό περιφερομένων ενόπλων συμμοριών Τούρκων.

Ο στόλος μας και οι Τούρκοι

Η θέα της ελληνικής σημαίας επτόησε και ετάραξε τους Τούρκους. Ένοπλοι ομάδες κατέρχονται εις την προκυμαίαν και ρίπτουσιν άγρια βλέμματα επί του προξενικού καταστήματος. Ευτυχώς είμεθα αρκούντως ωπλισμένοι, όπως αντιστώμεν κατά πάσης επιθέσεως. Η δε παρουσία των ελληνικών πολεμικών εγγυάται εις ημάς, ότι δεν θα μείνωμεν επί πολλήν ώραν εγκαταλελειμμένοι.

Ώρα ½ μμ

Χαμάληδες και βέηδες

Το πυρ υπό του σφοδρού νοτιοδυτικού ανέμου αναρριπιζόμενον ολοέν μετεδόθη και εις άλλας οικίας. Ο εκ τούτου κίνδυνος απειλεί άπασαν την πόλιν. Εξ όλων των πολεμικών αποβιβάζονται υδραντλίαι μετ’ αποσπασμάτων ναυτών προς κατάσβεσιν του πυρός. Ο μουσουλμανικός όχλος, κατανοήσας τον κίνδυνον, υπερανθρώπους καταβάλλει προσπαθείας, όπως αποσοβηθή η πλήρης καταστροφή της πόλεως. Χαμάληδες και βέηδες όλοι μετεβλήθησαν εις υδροφόρους. Με ένα γκαζοτενεκέ έκαστος τρέχουσιν από του λιμένος εις τον τόπον της πυρκαϊάς και τανάπαλιν, κομίζοντες ύδωρ. Καυγαί, βοή, αραί, πανδαιμόνιον αληθές.

Εσώθησαν

5-6 οικογένειαι Χριστιανικαί αίτινες εθεωρούντο απολεσθείσαι αναφαίνονται δειλά δειλά η μία μετά την άλλην και καταφεύγουσιν εις το Ελλ. Προξενείον.

Το Χριστιανικόν χωρίον Μουρνιές εις την πεδιάδα των Χανίων καίεται, πυροβολισμοί δε ακουόμενοι προς το μέρος εκείνο μαρτυρούσιν ότι μάχη συγκροτείται εκεί.

Περί τα 100 άτομα άνδρες, γυναίκες και παιδία ευρίσκονται σήμερον συγκεντρωμένοι εις το Προξενικόν κατάστημα και ετοιμάζονται να επιβιβασθώσιν εις την «Μυκάλην». Είνε οι τελευταίοι εναπομείναντες Χριστιανοί εις την πόλιν.

Η Ύδρα

Μέχρι της ώρας ταύτης η «Ύδρα» δεν εχαιρέτισε το φρούριον, ούτε συνεκοινωνήσαμεν μετ’ αυτού. Οι πρόξενοι εζήτησαν παρά του διερμηνέως του ελληνικού προξενείου πληροφορίας περί τούτου, ως και περί του ονόματος του ναυάρχου.

Υπάρχει παντελής έλλειψις άρτου. Αρτοποιοί τινές ηπειρώται, οίτινες ως εκ θαύματος εσώθησαν και οίτινες ήσαν έτοιμοι να αναχωρήσωσιν, εκρατήθησαν υπό των προξένων, κλίβανος δε εγκαταλειφθείς υπό των ιδιοκτητών του ηνοίχθη και παρεδόθη εις αυτούς όπως παρασκευάζωσι άρτον δια τους εναπομείναντας.

Σήμερον αφίκετο ο αρχηγός της Κρητικής χωροφυλακής Βωρ, χθες δε οι Γάλλοι και Ιταλοί αξιωματικοί.

Το θέαμα του λιμένος

Τα αυστριακά ατμόπλοια Λόυδ και το Ελληνικόν Τζων ελθόντα αναζητούσι τους πράκτοράς των, αλλ’ ούτοι, ως και πάντες οι των λοιπών εταιριών έχουσιν ήδη απέλθει. Και το ταχυδρομείον κατάκλειστον.

Ο λιμήν πλήρης συντριμμάτων παριστά όψιν θλιβεράν. Τεμάχια θυρών παραθύρων, συντρίμματα ξύλων, έπιπλα παντός είδους, στρώματα από τα πέριξ της πυρκαϊάς αποκομιζόμενα όπως παρακωληθή η διάδοσις του πυρός ρίπτονται εν αυτώ υπό των Τούρκων.

Οι τελευταίοι χαιρετισμοί

Ώρα 3 μμ

Η «Ύδρα» και το φρούριον ανταλλάσσουν τους νενομισμένους χαιρετισμούς.

Το πυρ περιορίσθη, χάρις εις τας υπερανθρώπους προσπαθείας των ευρωπαϊκών πληρωμάτων.

Ο Τουρκικός στρατός μετά τηλεβόλων κατέλαβε το Δαράτσον. Οι Χριστιανοί κατέχουσι τα πέραν του Γαλατά υψώματα.

Ταύτη τη στιγμή μανθάνω ότι εκηρύχθη η ένωσις έξω. 

Πηγές- βιβλιογραφία

• Αρχεία εφημερίδων Ακρόπολις και Παλιγγενεσία
• Αρχείο εφημερίδας Wiener Bilder
• Αρχεία Αμερικανικού Κογκρέσου
• Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990
• Ιωάννη Σκαλτσούνη, Απομνημονεύματα αναφερόμενα εις την Αναγέννησιν της Κρήτης, εν Χανίοις 1900
• «Κρητικό Αρχείο» Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος
• Τμήματα, Αρχείων, Εφημερίδων και Περιοδικών, Μη Δανειζομένων Βιβλίων, Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου
• Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
• Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας
• Κρήτης Ιστορία, «Τα πρωτοσέλιδα», ειδικό ένθετο της εφημερίδας «Πατρίς», Α΄ μέρος, Ιούνιος 2008
• Ελευθέριος Βενιζέλος, ειδικό ένθετο της εφημερίδας «Πατρίς», Ιανουάριος 2009
• C. Albin, L’ ile de Crete, 1898
• Kreta in Vergangenheit und Gegenwart, 1899
• Αρχείο Αλ. Α. Ανδρικάκη
• Candianews.gr