Η ζωή και το έργο του Βίλχελμ Ράιχ: Απ’ τα τελείως εκκεντρικά πειράματά του για τον οργασμό, μέχρι το «Άκου Ανθρωπάκο»

Όταν το 1957, ο Ράιχ πέθανε στη φυλακή, μόλις στα 60 του, οι επιστημονικές του ιδέες είχαν απαξιωθεί. Ο ίδιος ήταν πια στιγματισμένος και περιθωριοποιημένος -το ανέκδοτο του επιστημονικού κόσμου- ενώ όσα βιβλία του δεν λογοκρίθηκαν απαγορεύτηκαν εντελώς.

Κι όμως, 60 χρόνια μετά τον πρόωρο χαμό του σε σωφρονιστήριο της Πενσιλβανία των ΗΠΑ  (και αφού επηρέασε τα νεανικά κινήματα αμφισβήτησης και τη σεξουαλική επανάσταση του ΄60 και του ’70) ο Ράιχ είναι και πάλι παρών και επίκαιρος. Στην ψηφιακή εποχή οι ιδέες του μεταδίδονται ταχύτατα και ευρύτατα. Κι ενώ πολλές θεωρίες του -ειδικά αυτές για την οργόνη, την ενέργεια του ανθρώπινου οργασμού- θεωρούνται ακόμα εντελώς αντιεπιστημονικές και δεν αποδείχτηκαν ποτέ, η πολιτική του σκέψη θεωρείται σήμερα εξαιρετικά επιδραστική.

Το Άκου Ανθρωπάκο (Rede an den kleinen Mann) που γράφτηκε το 1945, αμέσως μετά το άδοξο τέλος του Χίτλερ, ξεχωρίζει απ’ όλη τη βιβλιογραφία του Ράιχ, και όχι άδικα. Στην εμβληματική ελληνική έκδοση του βιβλίου το 1972 απ’ τις εκδόσεις Πύλη -εν μέσω Χούντας-  διαβάζουμε μερικές από τις κριτικές που είχε λάβει.

«Λιγότερο διάσημος από τον Μαρκούζε, τον άλλο γνωστό εκπρόσωπο της αριστεράς και του φροϋδισμού», είχε γράψει ο David Elkind στον βρετανικό Observer, «ο Ράιχ αναμιγνύει τον Φρόιντ και τον Μαρξ και δημιουργεί ένα «πιστεύω» προσανατολισμένο προς τη δράση και ταυτόχρονα αντιδιανοουμενίστικο και απολιτικό. Ο Ράιχ ήταν δηλωμένος εχθρός κάθε μορφής «κατεστημένου» και διαπρύσιος κήρυκας της ατομικής ελευθερίας και αυτονομίας στη σεξουαλική συμπεριφορά και στην εργασία.»

«Ο Ράιχ λυπόταν που δεν τον καταλάβαιναν οι μαρξιστές» είχε τονίσει ο Philippe Nemo στο γαλλικό Nouvel Observateur. «Πράγματι, όχι μόνο δεν τον κατάλαβαν αλλά και τον απέρριψαν τραχύτατα, πριν ακόμη απορριφτεί από τους φασίστες. Ωστόσο ο Μάης του 1968 θα είχε γίνει ο παράδεισός του: γιατί, τι έκαναν οι αριστεροί και τι κάνουν οι νέοι τώρα, παρά να διώχνουν το βραχνά του ολοκληρωτισμού απ’ το κεφάλι τους, να ξανασυνθέτουν  τα κομμάτια του εαυτού τους, που τους τα είχαν αρπάξει, να ξανάρχονται οι ίδιοι ελεύθερα πάνω στη σκηνή της ιστορίας, και… να μιλούν μέσα στις προκηρύξεις και στις εφημερίδες τους τη γλώσσα την ίδια του Βίλχελμ Ράιχ, πριν μάλιστα προλάβουν να τον διαβάσουν;»

Το Άκου Ανθρωπάκο δεν ξεφύτρωσε ξαφνικά στο κεφάλι του Ράιχ, και η ιστορία της ζωής του το αποδεικνύει.

Η ιστορία του

Γεννημένος στο ανατολικό άκρο της τότε Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας το 1897, έζησε άνετα παιδικά χρόνια στο τεράστιο αγρόκτημα της οικογένειάς του. Δεν πήγε στο σχολείο – αλλά έκανε ιδιαίτερα στο σπίτι.

Πριν κλείσει τα 18 του, και οι δύο γονείς του ήταν πλέον νεκροί, και το αγρόκτημα, μαζί με όλες τις ευθύνες του, πέρασαν στον ίδιο. (Σύντομα θα πέθαινε και ο μικρότερος αδερφός του, από φυματίωση.)

Πολέμησε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον Αυστριακό Στρατό και μετά το τέλος του φοίτησε στην Ιατρική Σχολή της Βιέννης, όπου γνώρισε τον Ζίγκμουντ Φρόιντ κι έγινε ένας απ’ τους πιο πιστούς μαθητές του. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ήταν πλέον ψυχαναλυτής με δικό του γραφείο και ασθενείς αλλά ταυτόχρονα δούλευε και στην κλινική του Φρόιντ.

Η λύση στα προβλήματα των ανθρώπων δεν είναι ένας ακόμα ηγέτης όσο χαρισματικός κι αν είναι αυτός, λέει ο Ράιχ.

Σιγά σιγά όμως άρχισε να παρουσιάζει δικές του θεωρίεςπου έρχονταν σε σύγκρουση με το «Ευαγγέλιο» του Φρόιντ. Μετά την απώλεια των γονιών του και του αδερφού του, η απώλεια της σχέσης του με τον Φρόιντ ήταν ένα ακόμα μεγάλο πλήγμα στην ψυχοσύνθεσή του, όμως ο Ράιχ δεν ποτέ δεν κοίταξε πίσω: Ήταν τόσο πεπεισμένος πως οι απόψεις του σχετικά με τη σεξουαλικότητα (η σημασία του οργασμού κατά την πράξη, η «μυϊκή θωράκιση», η «νευροφυτοθεραπεία» και αργότερα η περίφημη»οργόνη») ήταν σωστές.

Το 1930 άφησε τη Βιέννη και μετακόμισε στη Γερμανία. Εκεί έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος: Η πίστη του στον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, καθώς και η αδιάκοπη πολιτική του δράση ψύχρανε τις σχέσεις του με τη σύζυγό του (με την οποία είχαν ήδη αποκτήσει δύο παιδιά). Μια ακόμη απώλεια προστέθηκε με το διαζύγιο, που δεν άργησε να έρθει. Κι άλλη μία το 1933 όταν το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας τον θεώρησε ξένο σώμα, με σκανδαλωδώς προχωρημένες ιδέες – και τον διέγραψε. Ένα χρόνο αργότερα τον έδιωξαν κι από την Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρία -κάποιοι λένε με δάκτυλο Φρόιντ- ενώ ταυτόχρονα αναγκάστηκε να φύγει εξόριστος από τη χώρα, λόγω της ανόδου του Χίτλερ και των Ναζί στην εξουσία.

Μετακόμισε στη Δανία, απελάθηκε, μετά στη Σουηδία, απελάθηκε κι από κει. Απ’ το 1933 ως το 1939 έζησε στη Νορβηγία, όπου ερεύνησε τα «βιόντα» που υποστήριξε ότι ήταν παλλόμενες κύστες με γαλάζια ακτινοβολία. Στις ΗΠΑ μετακόμισε το 1939 και οι «εκκεντρικές» έρευνές του επεκτάθηκαν στην Κοσμική Οργονική Ενέργεια την οποία υποστήριζε ότι συγκέντρωνε στον Συσσωρευτή Οργόνης.

Ντοκιμαντέρ για τον Ράιχ και την Οργόνη

Καθώς οι δεκαετίες περνούσαν, οι εφημερίδες τον χλεύαζαν και ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ, που επανέλαβε τα πειράματα του Ράιχ χωρίς να δει αποτέλεσμα, τον χαρακτήρισε επικίνδυνο που εξαπατούσε το κοινό και τον διέταξε να σταματήσει να πουλάει συσσωρευτές οργόνης. Ο Ράιχ μαζί με συνεργάτη του αψήφησαν τη διαταγή, κι έτσι καταδικάστηκαν σε φυλάκιση, ενώ δεκάδες συσσωρευτές καταστράφηκαν ολοσχερώς.

Στη φυλακή ο Ράιχ μπήκε τον Μάρτιο του 1957 και θα έβγαινε δύο χρόνια αργότερα (η ποινή ήταν σχετικά μικρή), αν δεν πέθαινε από ανακοπή καρδιάς, επτά μήνες αργότερα, στο κελί του. Μέχρι σήμερα έχει το στίγμα του ψυχικά άρρωστου.

Ο «συννεφοκυνηγός»

Σύμφωνα με τον Ράιχ, η οργόνη δεν είχε μάζα και ήταν το πανταχού παρόν μέσο για όλα τα ηλεκτρομαγνητικά και τα βαρυτικά φαινόμενα, ένας φωτοφόρος αιθέρας, από τον οποίο προκύπτει κάθε ύλη.Σχηματίζει μονάδες που είναι οι εστίες της δημιουργικής δραστηριότητας, είτε είναι βιόνια, είτε σύννεφα ή γαλαξίες, που προκαλούν αυθόρμητη παραγωγή ζωντανών οργανισμών από νεκρή ύλη μπορεί να συσσωρευτεί σε ένα μονωμένο κλωβό Φαραντέι, που ονομάζεται «οργονοσυσσωρευτής» και μπορεί να διοχετευθεί με ένα «συννεφοκυνηγό» (cloud buster).

Ο συννεφοκυνηγός ήταν μια συσκευή σε μορφή «πυροβόλου οργόνης», με την οποία ο Ράιχ ισχυριζόταν ότι μπορούσε να χειριστεί ρεύματα «κοσμικής οργονικής ενέργειας» για να προκαλέσει βροχή από τα σύννεφα και επομένως να τα διαλύσει.

Kate Bush – Cloudbusting

Στο αξέχαστο βίντεοκλίπ της για το τραγούδι Cloudbusting (που ήταν αφιερωμένο στο συννεφοκυνηγό και την ιστορία του) η Kate Bush παίζει το γιο του Ράιχ -τον οποίο υποδύεται ο Ντόναλντ Σάδερλαντ- εμπνευσμένη απ’ την αυτοβιογραφία του γιου του, στην οποία περιέγραφε την τραυματική εμπειρία της σύλληψής του…

Παρ’ ό,τι οι κοινωνικές και πολιτικές απόψεις του -που καταγράφηκαν εκτός των άλλων και στο Άκου Ανθρωπάκο– δεν σχετίζονται άμεσα με τις ψυχαναλυτικές του θεωρίες οι οποίες κηλίδωσαν την υστεροφημία του, ο Ράιχ πίστευε πως η ελεύθερη έκφραση της σεξουαλικότητας μπορούσε να φέρει την ειρηνική συνύπαρξη των ανθρώπων.

Ποτέ δεν βγήκε εκτός μόδας

Δυστυχώς ποτέ δεν βγήκε εκτός μόδας το Άκου Ανθρωπάκο (όπως δεν υπήρξε ποτέ και ειρηνική συνύπαρξη των ανθρώπων), κι ας γράφτηκε με αφορμή την επέλαση ενός κύματος φασισμού που όμοιό του -πάλι καλά!- δεν ξαναζήσαμε έκτοτε.

Το βιβλίο είναι επίκαιρο σήμερα στη χώρα μας που βιώνει μια παρόμοια, στα πρώτα στάδιά της, επέλαση ενός ναζιστικού μορφώματος – και μπορεί να μιλήσει κατευθείαν στην ψυχή των Ελλήνων αναγνωστών, ειδικά αυτών που παρατηρούν τη γιγάντωση της Χρυσής Αυγής με απάθεια και χωρίς να διανοούνται καν να αντιδράσουν. Ο Ράιχ μοιάζει να το έγραψε (και) για εμάς.

Προειδοποιεί, χωρίς να μασάει τα λόγια του, τους απλούς πολίτες ότι είναι αυτοί -η σιωπηλή πλειοψηφία- οι βασικοί υπεύθυνοι για την ταχύτατη, θανατηφόρα εξάπλωση του κοινωνικού καρκίνου που λέγεται φασισμός. Τα έζησε με τους Ναζί στη Γερμανία, που οι απλοί πολίτες με απάθεια υποδέχτηκαν την λαϊκίστικη υποδούλωσή τους απ’ τον Χίτλερ και αργότερα τόνισε πως τα είδε να συμβαίνουν και αλλού, στη Σοβιετική Ένωση με τον Στάλιν και σε άλλα ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Στην εισαγωγή της Γερμανικής έκδοσης του βιβλίου είχε γράψει ο ίδιος:

«[Το βιβλίο μου] αντανακλά την εσωτερική αναστάτωσηενός επιστήμονα και ιατρού, που για χρόνια παρακολουθούσε τον Ανθρωπάκο και είχε δει, πρώτα με τεράστια έκπληξη και έπειτα με τρόμο, το πώς υποφέρει, επαναστατεί, τιμά τους εχθρούς του και δολοφονεί τους φίλους του – πως, όποτε αποκτά δύναμη «εν ονόματι του λαού», την καταχράται και την μετατρέπει σε ακόμα χειρότερη τυραννία απ’ αυτήν που είχε ο ίδιος υποστεί απ’ τους σαδιστές των ανώτερων τάξεων.»

Η απόδοση ευθυνών και στον «απλό» λαό θυμίζει ελαφρώς την πρόσφατη φράση»Μαζί τα φάγαμε», παρ’ ό,τι το βαρύτατο κατηγορώ του Ράιχ δεν έχει πολλά άλλα κοινά μ’ αυτήν.

Το να κατακεραυνώσει μόνο τους πολιτικούς, τους ισχυρούς που κοροϊδεύουν τον κοσμάκη (τον οποίο θα έγλειφε με ηδονικό λαϊκισμό) θα ήταν το εύκολο. Και το ότι δεν το κάνει είναι το επαναστατικό. Μας φέρνει όλους προ των ευθυνών μας.

Δεν φταίνε οι μεγάλοι, λέει, φταις εσύ, εγώ – φταίει το άθροισμα όλων των μικρών που δίνει τη δύναμη, και εξαιτίας της αδιαφορίας ή της υποτακτικότητας δημιουργεί τα τέρατα. Γι’ αυτό και τελικά, το τέρας δεν είναι οι Άλλοι, αλλά εμείς οι ίδιοι.

Το βιβλίο απέκτησε μια δεύτερη ζωή με την έλευση του διαδικτύου

Το PDF του υπάρχει αναρτημένο παντού. Στο ελληνικό ίντερνετ βρίσκει κανείς χιλιάδες σελίδες αφιερωμένες σε αυτό (από μία απ’ αυτές μαθαίνουμε ότι διδάσκεται και στο Κυριακάτικο Σχολείο Μεταναστών της Αθήνας), όπως αρκετά fan pages στο Facebook. Υπάρχει ακόμα και στο YouTube, ως audiobook την ανάγνωση του οποίου κάνει ένα ρομπότ, σ’ ένα βίντεο που διαρκεί σχεδόν 2.5 ώρες.

Τεμαχίστηκε (σε άπειρα, πιασάρικα τσιτάτα), μοιράστηκε, συζητήθηκε, απέκτησε τη φήμη ενός καλτ, προφητικού κι επαναστατικού βιβλίου, εισχωρώντας στον ψηφιακό κόσμο μιας γενιάς που δεν αποκλείεται να βαριόταν να ψάξει αλλιώς το χειροπιαστό, χάρτινο βιβλίο.

Και γι’ αυτό καθώς το βιβλίο γίνεται ξανά διάσημο είναι επιτακτική η ανάγκη να διαβαστεί ολόκληρο, χωρίς πετσοκομμένες, αν και δυνατές, ατάκες που κυκλοφορούν online ως «Μεγάλες Αλήθειες».

Δεν είναι βέβαια μόνο οι έφηβοι που αναγνωρίζουν τον εαυτό τους σε αυτό το βιβλίο – το οποίο εκφράζει με χειμαρρώδη τρόπο την επαναστατικότητα της νιότης – αλλά και οι μεγαλύτεροι, που θυμούνται τα όνειρά τους, διαπιστώνουν τις ματαιώσεις τους. Αν μάλιστα κάνουν σωστά την αυτοκριτική τους, καταφέρνουν να επιστρέψουν στον πυρήνα των επιθυμιών τους, και -για να το πω χύμα- αλλάζουν τη ζωή τους.

Το “Άκου Ανθρωπάκο” δεν χαϊδεύει αυτιά

Ο καταγγελτικός του, και μειωτικός συχνά, τόνος προς τον συμβιβασμένο αναγνώστη -για τον οποίο όμως νοιάζεται βαθιά ο Ράιχ, εξ ου και το βιβλίο- μπορεί να ξενίσει στην αρχή. Διαβάζοντας το βιβλίο μπορεί αρχικά να θελήσεις να αμυνθείς, να υιοθετήσεις μια στάση θωράκισης. Όταν όμως το αφήσεις να σε ρουφήξει στον κόσμο του, όταν παραδοθείς εντελώς, δεν αποκλείεται να αναγνωρίσεις τον εαυτό σου και τις πράξεις σου. Και τότε θα έχεις τη δυνατότητα να επιλέξεις το πώς θα συνεχίσεις τη ζωή σου.

Φυσικά, δεν έχει καμία σχέση με τα βιβλία new age που προσπαθούν να σε κάνουν να αλλάξεις γλείφοντάς σε και παρουσιάζοντας έναν κόσμο ρόδινο που θα συνωμοτήσει για να σε βοηθήσει. Το Άκου Ανθρωπάκο είναι σαν ένα χέβι μέταλ βιβλίο αυτοβοήθειας. Έχει αλλάξει ζωές – και συνεχίζει να αλλάζει – αυτών που επιλέγουν το δύσκολο δρόμο. Το δρόμο των επώδυνων συνειδητοποιήσεων, της σκληρής αλήθειας που σου την φτύνει κατάμουτρα και πρέπει να την αντέξεις και να τη διαχειριστείς, αλλά και το δρόμο μιας προσωπικής αλλαγής, που αν τελικά επιτευχθεί θα είναι βαθιά και ουσιαστική. Και δεν αποκλείεται να κρατήσει για μια ζωή.

Η λύση στα προβλήματα των ανθρώπων δεν είναι ένας ακόμα ηγέτης όσο χαρισματικός κι αν είναι αυτός, λέει ο Ράιχ. Εξάλλου κάθε ηγέτης, όσο φοβερός ή τρομακτικός κι αν μοιάζει από μακριά, είναι στην πραγματικότητα κι αυτός, ένας σκυφτός Ανθρωπάκος. Αν μέσω της αυτοκριτικής καταφέρει να υψώσει τελικά το ανάστημά του… Τότε μάλιστα.

Τότε, ναι.

Άρης Δημοκίδης, mikropragmata.lifo.gr