Η κεντρική φωτογραφία είναι από την έκθεση «Τρένα και Ράγες» που παρουσίασαν το 2022 η Βίκυ Ιατρού, ο Δημήτρης Τενεκετζής, ο Θανάσης Τσιλιγγούδης και ο Γιώργος Τσιλιγκιρίδης, μέλη της Φωτογραφικής Λέσχης «Out of Focus»
«Τραίνα» κάθε είδους, ακόμα και μυστήρια τραίνα, αυτά που δεν έχουν ράγες, αλλά ακολουθούν τις νομοτέλειες της ιστορίας
Της Κατερίνας Τσουκαλά*
Η ψυχολογία λέει για τα πέντε στάδια του πένθους (Άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή). Πολύς χρόνος θα χρειαστεί στους συγγενείς και φίλους των θυμάτων για τα πέντε αυτά στάδια. Στη σκέψη όμως των πολλών, οι πιεστικές ανάγκες, οι νέες εικόνες που εισβάλουν με καταιγιστικό ρυθμό στο πεδίο της προσοχής συμπυκνώνουν το χρόνο αποδοχής. Προσπαθώντας να ξεπεράσουμε την φάση του θυμού, ο πρωθυπουργός μίλησε για «διαχρονικές παθογένειες». Γιατί δεν μπορούσε με κανένα τρόπο να αποδεχθεί τις ευθύνες του.
- Και μόνο η παραίτηση του υπεύθυνου ασφάλειας ένα χρόνο πριν,
- και μόνο τα εξώδικα των εργαζομένων λίγους μήνες πριν,
- και μόνο οι δημόσιες περί ασφάλειας τοποθετήσεις του ‘αρμόδιου’ υπουργού,λίγες μέρες πριν
- και μόνο η αλυσίδα ψεμάτων και παραπληροφόρησης για την δήθεν τηλε-διοίκηση στη συνέχεια του δυστυχήματος, δείχνουν αυτές τις συγκεκριμένες ευθύνες.
Αυτό φυσικά ΔΕΝ αναιρεί την αλήθεια για διαχρονικές παθογένειες. Πράγμα που σημαίνει ότι οφείλουμε να αναζητήσουμε τις συγκεκριμένες ευθύνες για το συγκεκριμένο περιστατικό ΚΑΙ τις συγκεκριμένες σχέσεις που παράγουν αυτά τα περιστατικά.
Η ψυχολογία δεν μπορεί να μας πει για το πως θα αποφύγουμε τις αιτίες του πένθους. Πως θα μειώσουμε το απρόβλεπτο – που πάντα θα υπάρχει – στη ζωή μας. Αυτό είναι δουλειά της φρόνησης. Της σκέψης δηλαδή, της γνώσης, της πρόβλεψης, της αξιοποίησης της τεχνολογίας, σε τελευταία ανάλυση της πολιτικής.
Γύρω μας υπάρχουν δεκάδες «τραίνα» σε τροχιά σύγκρουσης:
- Η αδυναμία των νέων να κάνουν οικογένεια σε συνθήκες οικονομικής εξαθλίωσης μετωπικά συγκρούεται με την εθνική συνέχεια.
- Η δουλοπρεπής προσκόλληση στην αυτοκρατορία, όταν ήδη φαίνεται η γύμνια του αυτοκράτορα και η γεωπολιτική επιβάλλει ανοικτή και πολυμερή προσέγγιση.
- Η απόσπαση της οικονομικής λειτουργίας από την παραγωγική διάσταση με στροφή στην χρηματιστική. Δυσκολία διατήρησης/δημιουργίας παραγωγικών μονάδων – στροφή σε υπηρεσίες.
- Συνεχώς ελλειμματικό ισοζύγιο πληρωμών σε υπερχρεωμένη χώρα
- Μονοπωλιακή λειτουργία στις θεμελιώδεις παροχές ενέργειας – τηλεπικοινωνιών.
- Αποσάθρωση συστημάτων υγείας, παιδείας, κοινωνικής πρόνοιας. Το κράτος βαθμιαία αποσύρεται από τις συνταγματικά κατοχυρωμένες υποχρεώσεις του παραδίδοντας τις σε ιδιωτικά συμφέροντα εκμετάλλευσης.
Ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί. Η απαρίθμηση όμως δεν θα προσέθετε τίποτε στη δημόσια πολιτική συζήτηση. Γιατί αυτό που συνέβη στα Τέμπη είναι ένα παράδειγμα, για το πως μια ευρεία αλληλουχία γεγονότων, αποφάσεων σε πολλά επίπεδα, λαθών, παραλείψεων, στοιχείων της πραγματικότητας, πλοκή συμφερόντων, αμέλεια, ιδιοτέλεια, λειτουργούν και παράγουν το δυστύχημα. Όσο δεν γίνεται κατανοητή η πολιτική διάσταση σε αυτό το σύνολο, η αόρατη γραμμή που τα συνδέει, τόσο το φαινόμενο παραμένει στο χώρο του τυχαίου, της «κακιάς στιγμής», της «προσωπικής ευθύνης». Ας εστιάσουμε λοιπόν σε ένα ολοφάνερο – και ίσως για το λόγο αυτό αόρατο – επερχόμενο δυστύχημα: αυτό της κοινωνικής βίας.
Η βία σε διαφορετικές κλίμακες και σε πλήθος εκφάνσεων έχει εισβάλλει στην καθημερινότητα μας. Δεν είναι ηθικό θέμα, είναι κοινωνικό φαινόμενο, σύμπτωμα μιας κοινωνίας σε παρακμή και προάγγελος της πτώσης. Η ορατή όψη του παγόβουνου, οι γυναικοκτονίες, οι ληστείες γερόντων, οι βιασμοί αδυνάτων, έρχονται σαν ένα τσουνάμι. Τα σημάδια είναι ορατά στον καθένα γιατί δεν τα βλέπουμε; Μόνο αν ξεδιαλύνουμε σε βάθος το μηχανισμό κοινωνικής βίας, το μηχανισμό εσωτερίκευσης αυτής της βίας, το ρόλο που αυτή η βία παίζει στην διαμόρφωση μιας φασιστικής συμπεριφοράς και ιδεολογίας, αν εντάξουμε αυτή τη βία σε ένα πολιτικό πλαίσιο, θα αντιληφθούμε τι πρέπει να γίνει, ποιες στάσεις και στρατηγικές περιορίζουν την ένταση της βίας, την αποτρέπουν, καταργούν τις αιτίες της. Πως δηλαδή θα φέρουμε την ακραία συμπεριφορά στο περιθώριο, εκεί όπου αναπόδραστα υπάρχει σαν μέρος του παραδείγματος προς αποφυγή.
Το τελευταίο μεγάλο έργο του Φρόιντ μας θυμίζει πως ο πολιτισμός είναι πηγή δυστυχίας. Γραμμένο την εποχή ανόδου του φασισμού, εξηγεί πως η κοινωνική συμμόρφωση εμπεριέχει καταπίεση των ενστίκτων του ανθρώπου. Η βία λοιπόν, πράγματι είναι ένα συστατικό της ζωής. Εξ’ άλλου η μεγαλύτερη βία που υφίσταται ένα άτομο είναι η ίδια η γέννηση του: από ένα πλήρως ασφαλές, σταθερό, αυτοσυντηρούμενο περιβάλλον, οφείλει σε λίγα δευτερόλεπτα, να συμπιεστεί, να αποκοπεί από τη σταθερή πηγή τροφής, να ξεκινήσει τη λειτουργία της αναπνοής. Η καρδιά χτυπάει στο όριο της, οι αισθήσεις βομβαρδίζονται, το περιβάλλον δεν είναι πια αποστειρωμένο. Ίσως όμως αυτές οι δυσκολίες, για τις οποίες η ΦΥΣΗ μας έχει ετοιμάσει, βάζουν σε κίνηση τους μηχανισμούς εκείνους που το άτομο θα μπορέσει πλέον να αποκρούσει τις δυσκολίες, να ανακτήσει, στον απαραίτητο βαθμό, τις ευλογίες της ενδομήτριας ζωής, ελεύθερο πια από τους περιορισμούς της.
Η βία παράγει ψυχικά αποτελέσματα. Τροποποιεί την συμπεριφορά. Αλλάζει την στάση των ανθρώπων. Ακόμα και σήμερα, σε πολλά μέρη του κόσμου, σε πολλούς ανθρώπους στον κόσμο, η βία θεωρείται παιδαγωγικό μέσο (!). Στη φράση όμως «το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο», οφείλουμε – αν θέλουμε η κοινωνία μας να ξεπεράσει τον μεσαίωνα – να δώσουμε κυριολεκτικό περιεχόμενο στο ρήμα: να βγάλουμε την βία από το εκπαιδευτικό σύστημα, τις κοινωνικές σχέσεις, την καθημερινή ζωή. Δέκα ξυλιές στο χέρι μπορεί να σε μάθουν ορθογραφία, δεν πρόκειται ποτέ να σε μάθουν ανώτερα μαθηματικά.
Ο τύπος της βίας όπως ασκείται, (σωματικός, ψυχικός ή νοητικός), ο χαρακτήρας, όπως προσλαμβάνεται από αυτόν που την ασκεί (΄παιδαγωγικός’, εκμεταλλευτικός, εξουσιαστικός, ή ψυχικός), η αίσθηση στο θύμα της βίαιης συμπεριφοράς (πόνος, θυμός, φόβος, αμηχανία) παράγουν απεριόριστους συνδυασμούς καταστάσεων και ανταποκρίσεων. Αφού συνεπώς – για τις ανάγκες του κειμένου – βγάλουμε από το πεδίο παρατήρησης τις ηλικίες όπου η βία (όχι φυσικά το ξύλο) προς το παιδί δικαιολογείται με την ανάγκη κοινωνικοποίησης (αποδοχή κανόνων, καταπίεση του παιδικού ναρκισσισμού) μένει προς μελέτη το τεράστιο πεδίο κοινωνικής βίας, οι διεργασίες της, οι επιδράσεις της, τα αποτελέσματά της.
Η βία …
- Σωματική: σπρώξιμο, χαστούκι, χτύπημα, σεξουαλική κακοποίηση
- Ψυχική: στραβοκοίταγμα, απαξίωση, ντρόπιασμα, λεκτική προσβολή, κοροϊδία, εκφοβισμός, πρόκληση ενοχής, σεξουαλική κακοποίηση
- Νοητική: νοηματική αμφισημία, εξαπάτηση, δόλια αμφισβήτηση της πραγματικότητας – αντίληψης, σεξουαλική κακοποίηση
Σπάνια έρχεται με μια μορφή μόνο. Σπάνια επίσης έχει μονοσήμαντη επίδραση στον ψυχισμό. Η γνήσια δυσκολία ανάλυσης έγκειται στην αλληλεπίδραση των ατομικών χαρακτηριστικών με τις κοινωνικές συνθήκες που αυτά τα ίδια παράγουν σε κοινωνικό επίπεδο. Αυτό είναι εξ’ άλλου το πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας.
Η βάση, η πηγή, το αρχικό αίτιο της κοινωνικής βίας είναι η διαρραγή του κοινωνικού συμβολαίου.
Οι πολίτες, δηλαδή ο καθένας μας, βρίσκεται σε διαρκή πίεση, που είναι μια ακραία μορφή ψυχικής βίας: να ανταποκριθεί σε ένα ολοένα και πιο απαιτητικό σύνολο κανόνων, δεσμεύσεων, υποχρεώσεων. Από παιδιά, οφείλουμε να υπακούμε σε κανόνες – οι περισσότεροι από αυτούς σωστοί αλλά όχι πειστικοί – να εργαζόμαστε χωρίς ανταμοιβή, (οι λεγόμενες «πανελλαδικές εξετάσεις» είναι το βάπτισμα σε αυτή τη πραγματικότητα), και όταν ο νέος άνθρωπος βγει ‘νικητής’ σε αυτή την αλυσίδα δοκιμασιών, το έπαθλο αποδεικνύεται πολύ μικρό.
Νέοι δικηγόροι, μηχανικοί, γιατροί, λαμπρά μυαλά, αγωνίζονται στην αγορά εργασίας για ένα μισθό που ΔΕΝ τους επιτρέπει να κάνουν οικογένεια, σε συνθήκες εργασίας που δεν τους επιτρέπουν να ζήσουν. Συμπληρωματικά στην πίεση αυτή δέχονται και την δόλια παραπλάνηση της ατομικής ευθύνης. ‘Κάποιοι χάνουν την δουλειά τους στην ελεύθερη οικονομία’ θα μας πει ο ΚΜ. Και αυτό είναι μια πρόσθετη βία σε αυτούς που αγωνίστηκαν και αγωνίζονται να κερδίσουν τίμια τη ζωή τους. Δεν είναι αφύσικο μετά από αυτή την βία κάποιοι, να ενσωματώσουν στον ψυχισμό τους αυτά τα χαρακτηριστικά και να αναπαράγουν στο άμεσο περιβάλλον αυτές τις συμπεριφορές. Έχουν αναλυθεί όλα αυτά από τους ψυχολόγους του περασμένου αιώνα («μαζική ψυχολογία του Φασισμού» Β. Ράϊχ, «ο φόβος μπροστά στην ελευθερία», Ε. Φρομμ).
Σε μια νοητική αφαίρεση, η πολιτική εξουσία δημιουργεί, με τις αποφάσεις της σε πρακτικό επίπεδο, και με την εικόνα της σε ψυχικό επίπεδο το λεγόμενο συλλογικό υποσυνείδητο της κοινωνίας. Ένα καθρέφτισμα δηλαδή της σκέψης της εξουσίας στους πολίτες.
Σε αυτή την ανάλυση γίνεται ξεκάθαρο σε ποιόν θέλουμε να μοιάζει η κοινωνία μας. Σε ανθρώπους που βάζουν πάνω απ’ όλα το κέρδος; Σε ανθρώπους που αδίστακτα «βάζουν το χέρι στο μέλι»; Σε ανθρώπους που συναγελάζονται προαγωγούς και άλλους περίεργους; Ή σε κάποιους τυχαίους από την κυψέλη που από τύχη βρέθηκαν πρωθυπουργοί στην πίεση της ιστορικής στιγμής;
*Η Κατερίνα Τσουκαλά είναι διεθνολόγος – αμυντικός αναλυτής και υποψήφια βουλευτής με το ΣΥΡΙΖΑ – Π.Σ. στο νομό Ηρακλείου.
