Σαν στρόβιλοι σκόνης ,που σηκώνει ο άνεμος που περνά,
οι ζωντανοί γυρίζουν γύρω από τον εαυτό τους
κρεμασμένοι από τη μεγάλη πνοή της ζωής
Μπερξόν
Της Γιούλης Ιεραπετριτάκη
Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της τουρκοκρατούμενης Κρήτης τον Φεβρουάριο του 1883 .Ο λυσσαλέος αγώνας του κρητικού λαού για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και η ενσωμάτωση της νήσου με τον μητρικό κορμό, θα εναποθέσουν στην ψυχή του, όπως ο ίδιος ομολογεί στην «Αναφορά στον Γκρέκο» , το σπόρο της πνευματικής του δημιουργίας .
« …κι έτσι με το να γεννηθώ Κρητικός σε μια εποχή που η Κρήτη μάχουνταν να λευτερωθεί ένιωσα από μικρό παιδί πως τον κόσμο υπάρχει ένα αγαθό πιο πολύτιμο από τη ζωή πιο γλυκό από την ευτυχία η λευτεριά»
Αργότερα η Κρήτη , θα του δώσει τρεις μεγάλες εντολές που θα τον βοηθήσουν στην ολοκλήρωση της ηθικής ευθύνης απέναντι στον εαυτό του αλλά και στον κόσμο ολόκληρο .
«Έρωτας ελευθερίας να μην καταδέχεσαι μήτε για τον Παράδεισο να σκλαβώνεις τη ψυχή σου . Να συντρίβεις τα καλούπια ακόμα και τα πιο ιερά όταν δε σε χωρούν»
Η Κρήτη ακόμη θα του αποκαλύψει την προσωπική του αλήθεια∙ την κρητική ματιά που θ΄αλλάξει τη ζωή του και θα τον οδηγήσει στην κορύφωση της τέχνης του.
Οι ταυρομαχίες της Κνωσού θα του αποκαλύψουν πως οι κρητικοί που αγωνίζονται με τον ταύρο μετουσίωναν τη φρίκη και τον φόβο και την έκαναν αψηλό παιχνίδι. Θα του διδάξουν πως με τέτοια ματιά πρέπει ο άνθρωπος ν΄αντικρύζει τη ζωή : Χωρίς φόβο κι ελπίδα∙ Όρθιος στην άκρα του γκρεμού !
Συλλογάται « πως μπορεί να΄ναι λεύτερη μια ψυχή που ελπίζει ;όποιος ελπίζει φοβάται τη ζωή ,ετούτη φοβάται τη ζωή την άλλη, κρέμεται μετέωρος και περιμένει την τύχη ή το έλεος του θεού»
Μ΄αυτήν τη ματιά θα πορευτεί σ΄ολόκληρη τη ζωή του αναζητώντας τη λύτρωση πέρα από το ευτελές και το εφήμερο . Ο Καζαντζάκης βλέπετε ,δεν θέλει να δεχτεί παθητικά την κατάσταση∙ θέλει να κηρύξει τη δική του προσωπική αλήθεια μέσα από ένα νέο σωτήριο μύθο που να δίνει καινούργιο νόημα στη ζωή καινούργιο νόημα στο θάνατο ικανό να παρηγορήσει τους ανθρώπους .Ο Καζαντζάκης δεν ήθελε να κάνει ηθογραφία ή γενικότερα λογοτεχνία . Αυτά ήσαν το όχημα της δικής του κοσμοαντίληψης « Καμμιά σχέση δεν έχω με τους λογοτέχνες και τη λεγόμενη λογοτεχνία. Μεταχειρίζομαι κι εγώ τα ιδια μέσα μα εντελώς για άλλο σκοπό Κι ωραιότητα είναι κι αυτή το μέσον για μένα , γιατί το ξέρω πως πιο πολύ μαυλίζεται ο Αόρατος από την ομορφιά παρά από την ασχήμια» .
Ο ίδιος δηλώνει ξεκάθαρα : «Ολάκερη η ψυχή μου μια κραυγή ∙κι όλο μου το έργο το σχόλιο στην κραυγή αυτή»
Ως εμπνευσμένη ψυχή αφουγκράζεται την κραυγή του πάσχοντος ανθρώπου και αυτήν υπηρετεί μα λόγο και πράξη όπως θα διακήρυξει στο φιλοσοφικό του πιστεύω την Ασκητική. Έτσι το 1912 κατατάσσεται ως εθελοντής στους Βαλκανικούς πολέμους ενώ το 1919 ως διευθυντής του υπουργείου Περιθάλψεως θα αναλάβει την τιτάνια για την εποχή της αποστολή επαναπατρισμού 150 000 Ποντίων του Καυκάσου και την ασφαλή μετεγκατάστασή τους στην Δ. Μακεδονία και τη Θράκη .
«Πρώτη φορά παρουσιάζονταν στη ζωή μου η ευκαιρία να μπω στη πράξη Να μην έχω πια να παλεύω με Χριστούς και Βούδες παρά με ζωντανούς σάρκα και κόκαλα ανθρώπους .Δέχτηκα και για ένα ακόμη λόγο∙ Πόνεσα τη σταυρωμένη ράτσα μου που κιντύνευε στο προμηθεϊκό βουνό του Καυκάσου . ήταν η Ελλάδα καρφωμένη πάλι από το κράτος και τη βία και φώναζε τα παιδιά της να τη σώσουν»
Θα ζήσει την κοσμοχαλασιά της ρούσικης επανάστασης ,θα βρεθεί στην κατασπαρασσόμενη Γερμανία το 1223 ,όπου θα συλλάβει το φιλοσοφικό του πιστεύω∙την Ασκητική .
Την ατμόσφαιρα εκείνης της φοβερής εποχής περιγράφει στις επιστολές του προς τη Γαλάτεια την πρώτη του γυναίκα της γράφει από το Βερολίνο :Με ημερομηνία 31/10/1922 «Η Ευρώπη όλο και βουλιάζει στην ανομία και το σκοτάδι Το χάος είναι πια ορατό ,χειροπιαστό .
Και η μεγάλη του αγωνία ∙« τον άνθρωπο συλλογούμαι τον ανθρωπο ∙κι ας είναι Τούρκος Ελληνας ή Οβραίος. Να τονε σώσουμε»
Ως ανταποκριτής της εφημερίδας Καθημερινής θα περιγράψει με συγκλονιστικό τρόπο τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία το 1936 Θα βιώσει το δράμα της κατεχόμενης Ελλάδας του 40 – 41 στην Αίγινα όπου θα αντιμετωπίσει κυριολεκτικά το φάσμα της πείνας και του θανάτου. Μετά την απελευθέρωση αποστέλλεται στην Κρήτη ως μέλος Ειδικής Επιτροπής για τη διαπίστωση ωμοτήτων και καταστροφών στην Κρήτη από τους ναζί κατακτητές .
Το 1946 γίνεται υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση Θ.Σοφούλη εκπροσωπώντας τη Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση. Λίγους μήνες αργότερα θα παραιτηθεί θα εγκαταλείψει την Ελλάδα θα εγκατασταθεί οριστικά στη Γαλλία μέχρι το θάνατό του .
Ήταν αυτός που ύψωσε πρώτος τη φωνή στο Βρετανικό Συμβούλιο στις 18 Ιουλίου 1946 για μια Διεθνή του Πνεύματος μετά το χτύπημα της Χιροσίμα για την περιφρούρηση των πολιτιστικών αξιών και της ειρήνης , αποδεικνύοντας πως ο αληθινά πνευματικός άνθρωπος δεν μπορεί να απέχει από το δράμα του ανθρώπου .
«Η ευθύνη σήμερα του πνευματικού ανθρώπου είναι μεγάλη γιατί τυφλά είναι τα πάθη αλληλοσυγκρουόμενες οι επιθυμίες. Τρομαχτικές οι υλικές δυνάμεις που έθεσε ο νους στα χέρια των ανθρώπων κι από τη χρησιμοποίησή τους εξαρτάται η σωτηρία ή χαμός του ανθρώπινου γένους .
Σήμερα λέει ο Κ. απευθυνόμενος στους διανοούμενους «δεν αρκεί η ωραιότης δεν αρκεί η θεωρητική αλήθεια μήτε η άνεργη καλοσύνη Το χρέος του πνευματικού ανθρώπου είναι να βρεί το λόγο τον απλό που ν΄ αποκαλύπτει τούτο το απλούστατο Πως όλοι είμαστε αδέρφια .»
Χαλκέντερος, πνευματικός εργάτης ,ακάματος επιστημονικός ερευνητής και πάνω απ΄ όλα ένας μεγάλος ποιητής γιατί βέβαια ,δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ πως ο Καζαντζάκης είναι πάνω απ όλα, είναι ένας μεγάλος ποιητής. Το πεδίο μάχης που ταίριαζε στη ρομαντική του φύση , είναι η ποίηση .
Εκεί λοιπόν στη μαγική δύναμη του ποιητικού λόγου θα καταφύγει αυτός ο θηρευτής της αυθεντικής ύπαρξης για να εκφράσει το δικό του ποιητικό σύμπαν .
Ένα σύμπαν ωραίο γήϊνο χειροπιαστό ,γεμάτο από ήχους κι αρώματα της Ανατολής καμωμένο από τα πολιτιστικά αγαθά όλων των λαών, με τους οποίους ο ίδιος ήρθε σε επαφή ,ένα σύμπαν πυρακτωμένο από την ιερή ερωτική φλόγα που καίει κι εξαγνίζει τα πάντα , σπάζοντας στο πέρασμά της ,όλα τα καλούπια .
Αυτή είναι φλόγα που διαπερνά όλους τους καζαντζακικούς ήρωες ∙ πρότυπα, αρχέτυπα του αγωνιζόμενου ανθρώπου που στην ουσία δεν είναι άλλο, από προβολές μεταμφιέσεις της βιοθεωρίας του ίδιου του συγγραφέα .
Προσπαθώ λέει ο Καζαντζάκης να δημιουργήσω ήρωες που τα ιδανικά τους να μην είναι ατομικά να διαπνέονται από ψυχικές ανατάσεις που ν΄αναγγέλουν καλύτερες εποχές . Συχνά , εμβαθύνοντας στη μοίρα του ήρωα σκέφτομαι τη μυγδαλιά που σκέπάζεται με λουλούδια κάθε χειμώνα. Τα άλλα δέντρα γύρα της , οι κομφορμιστές, οι συνετοί , κοροϊδεύουν την αθωότητά της , τη τόλμη της και τη βάζουν σε επιτήρηση : «Μην ανθίζεις ανόητη Θαρθεί το χιόνι και θα σε κάψει ∙ας με κάψει απαντά η μυγδαλιά και σκεπάζεται μ΄ανθούς στο καταχείμωνο .»
Μια καρδιά στη μέση του χιονιά είναι ο καπετάν Μιχάλης ο ήρωας του επικού μυθιστορήματος που φέρει τον υπότιτλο «Ελευθερία ή θάνατος» .Τις μεγάλες αποφάσεις της ζωής του ο ήρωας δεν τις παίρνει με το μυαλό του αλλά με την καρδιά πατώντας γερά στην αγωνιστική παράδοση του τόπου του. Το πάθος για την ελευθερία, το δίκαιο του αγώνα, τον κάνουν ν΄ αψηφά τις φρόνιμες συμβουλές που τον καλούν να παραδοθεί στον καταχτητή. Ακολουθώντας το βαθύ του χτυποκάρδι ,χωρίς υπαρξιακά διλήμματα και μεταφυσικές αγωνίες, ο ήρωας του μυθιστορήματος , πορεύεται χωρίς φόβο κι ελπίδα ,προς την ύψιστη θυσία , σύμφωνα με την κοσμοαντίληψη του συγγραφέα .
Στο ίδιο υφάδι και ο Οδυσσέας ,ο κατ΄εξοχήν καζαντζακικός ήρωας ,αρχέτυπο οικουμενικού ανθρώπου που αγωνίζεται να συντρίψει τον κύκλο της ανάγκης προσδίδοντάς του συμπαντικές διαστάσεις αφού σπίτι του είναι ολάκερη η γής και στην καρδιά του καίει ο πόθος της ελευθερίας !
Αντίθετα από τον ομηρικό ήρωα , μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη , συνεχίζει το ταξίδι .Δεν θέλει να γεράσει μέσα στα αγαθά του αλλά «όσο γερνά θα μάχεται σε νια ν΄ ανηφορίζει νιότη ∙έτσι που σαν τελειώσει το ταξίδι ο Χάρος δεν θάβρει ελάχιστα να πάρει αφού της σάρκας τις σκουριές τις έλιωσε κι έγιναν όλες πνέμα .»
Ένα χρόνο πριν πεθάνει στις 15 Ιουλίου του 1956 θα βραβευτεί στη Βιέννη με το βραβείο Ειρήνης « Δέχομαι την υψηλή αυτή αμοιβή όπως ένας γέρος εργάτης το μεροκάμματό του άμα βραδιάσει . Τις πρώτες στιγμές δείλιασα και τέλος εξ ονόματος της Κρήτης της πατρίδας μου θεώρησα πως μπορούσα να δεχτώ μια τέτοια τιμή Αυτή μονάχα το τραγικό νησί μου που τόσα ακριβά κατάχτησε την ειρήνη είναι άξια για μια τέτοια αμοιβή .Αιώνες η Κρήτη αγωνίζονταν για την ειρήνη μα δεν μπορούσε να τη φτάσει παρά διαβαίνοντας ποτάμια αίμα και δάκρυα .Να γιατί από την παιδική μου ηλικία έησα με πολύ ένταση το τραγικό νόημα της ζωής και τη πικρή γεύση του αγώνα. Με συνεπήρε η πνοή της Κρήτης και προσπάθησα ως άνθρωπος και ως συγγραφέας να πολεμώ για την, ελευθερία ,την ειρήνη και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου .»
Στην ποιητική του αυτοβιογραφία την Αναφορά ,τελευταίο έργο του Καζαντζάκη, κάνει -εξομολόγηση στον μεγάλο του πρόγονο τον Γκρέκο , όπως ο αξιωματικός στον στρατηγό αναφερόμενος στην κακοτράχαλη ανηφορική πορεία της ζωής του αναζητώντας το πρόσωπο του Θεού ∙για τις χαρές ,τις πίκρες , τις μυστικές λαχτάρες της νιότης ,την άγρια περηφάνια των γηρατειών, Αναζητά μια «σαρανταπληγιασμένη» κι «απροσκύνητη» ψυχή σαν και τη δική του, να κάμει εξομολόγηση .
Σφίγγοντας στην φούχτα του ένα σβώλο κρητικό χώμα πονετικά , με άφραστη γλύκα ,τρυφεράδα κι ευγνωμοσύνη όπως το στήθος γυναίκας αγαπημένης , μάχεται να παρηγορήσει , να «συβάσει» τη καρδιά να πει το ναι « να μη φύγουμε σα σκλάβοι δαρμένοι, κλαμμένοι από της γης ετούτη ,παρά σα βασιλιάδες που έφαγαν ήπιαν χόρτασαν, δε θέλουν πια και σηκώνονται από το τραπέζι»
Ο Καζαντζάκης πέθανε στο Φραϊμπουργκ της Γερμανίας το 1957 κατατρεγμένος ως τον θάνατό του. Εγκαταλείφθηκε στο νεκροτομείο των Αθηνών ως επικίνδυνος για τα χρηστά ήθη των Ελλήνων
Η Κρήτη όμως περίμενε το στερνογιό της να τον αποθέσει στα κρητικά χώματα εκλπηρώνοντας τη βαθιά επιθυμία του συγγραφέα « Θέλω να πεθάνω στην Κρήτη Είναι η γη μου . Εκεί στο Μεγάλο Κάστρο κι αν δεν προφτάσω εκεί θέλω να με θάψουνε . Η ταφή του στο φρούριο Μαρτινέγκο ήταν η αποθέωση του συγγραφέα Το μνήμα του έγινε παγκόσμιο προσκύνημα και τ΄όνομά του μια ζεστή πνοή που κρατά ζωντανό το πνεύμα του Κόσμου .
138 χρόνια μετά τη γέννησή του ,ο Καζαντζάκης είναι ο πλέον μεταφραζόμενος Έλληνας συγγραφέας στο εξωτερικό , επίκαιρος και διαχρονικός όσο ποτέ .Ο χρόνος τον δικαίωσε .Το πληθωρικό του έργο διέφερε ριζικά από τους πεζογράφους της γενιάς του .Υπερείχε σε σύλληψη ζωής , ένταση και προσωπικό ύφος .Έργο πολύτροπο πολυσχιδές που δεν προσδιορίζεται ούτε με μια ούτε και με χίλιες λέξεις .
Πρέπει κανείς να γευτεί τους καρπούς του και να φτάσει στον πυρήνα που λέγεται έρωτας και πάθος για τον άνθρωπο . Κι ακόμη περισσότερο άνεμος ερωτικός τόσο μα τόσο δυνατός, ώστε να σηκώσει τον άνθρωπο στο επίπεδο του θεού κι όχι το αντίθετο .
Πολλοί βέβαια σκανδαλίζονται διαβάζοντας στην Ασκητική την προτροπή του Καζαντζάκη προς τον άνθρωπο να γίνει σωτήρας Θεών. Κι αμέσως αναρρωτιέται κανείς . Κινδυνεύει αλήθεια ο Θεός κι έχει ανάγκη τον άνθρωπο να τον σώσει ;
Η απάντηση του Καζαντζάκη είναι καταφατική. Ο Θεός δε σώζει εμείς θα τον σώσουμε Πώς ; αγωνιζόμενοι ακατάπαυστα , πολεμώντας ,δημιουργώντας, μετουσιώνοντας την ύλη σε πνεύμα , παίρνοντας τον ανήφορο .
Αυτό είναι το χρέος . Κι όταν το καταλάβουμε δεν θα φοβόμαστε πια τίποτε ,και δεν θα ελπίζουμε σε κανένα !
Με τούτο το μόχθο και την πάλη ,ξεπηδάει ο εξαίσιος σκούληκας , ο άνθρωπος ,
la farfalla angelica κατά πως λέει ο Dante !
*Γιούλη Ιεραπετριτάκη, ιστορικός –αρχαιολόγος
Δρ Παν/μίου Bologna,
τέως πρόεδρος Ελληνικού Τμήματος
Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Ν.Καζαντζάκη
