Η ανάγκη για αναθεωρημένη πληροφορία σχετικά με την κατανομή και την αφθονία των πουλιών της Ευρώπης ήταν εμφανής εδώ και μια δεκαετία, όταν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Καταμέτρησης Πουλιών (EBCC) αποφάσισε να ξεκινήσει το Πρόγραμμα του 2ου Άτλαντα των Αναπαραγόμενων Πουλιών της Ευρώπης (EBBA2). Το EBBA2 βασίστηκε στον προκάτοχό του, το «EBCC Atlas of European breeding birds», που δημοσιεύθηκε το 1997, βασισμένο σε στοιχεία της δεκαετίας του 1980. Για τη συλλογή δεδομένων σχετικά με τη κατανομή και την αφθονία των ειδών πουλιών στην Ευρώπη, καθώς και για την τεκμηρίωση μεταβολών από τον πρώτο Άτλαντα, το EBBA2 συνδύασε ποιοτικά επιστημονικά κριτήρια με την προσέγγιση της Επιστήμης των Πολιτών.
Κατά τη διάρκεια των καταγραφών πεδίου την περίοδο 2013–2017, στο EBBA2 καταγράφηκαν να αναπαράγονται στην Ευρώπη 539 αυτόχθονα είδη πουλιών, 59 από τα οποία συγκεντρώνονται κυρίως στην Ευρώπη (near-endemics) και 40 είναι είδη που απαντούν αποκλειστικά εκεί (ενδημικά της Ευρώπης). Λίγα είδη πουλιών παρουσιάζουν εκτεταμένη κατανομή, όπως η Λευκοσουσουράδα ή ο Κούκος, είδη που καταγράφονται σε πάνω από το 85% των 50×50χλμ τετραγώνων που απογράφηκαν στο Πρόγραμμα EBBA2. Πάνω από το 50% των ειδών απαντούν σε λιγότερο από το 10% των τετραγώνων που απογράφηκαν, καθιστώντας εμφανές το γεγονός ότι όλες οι χώρες και περιφέρειες έχουν τη δική τους ειδική ευθύνη για την προστασία του κοινού αυτού πλούτου.
Τα δεδομένα από το Πρόγραμμα του Άτλαντα δείχνουν ότι 57 ξενικά είδη αναπαράγονται στην Ευρώπη, δηλαδή ένα στα δέκα είδη που αναπαράγονται στην Ευρώπη έχουν εισαχθεί από αλλού, ενώ 39 από αυτά καταγράφονται για πρώτη φορά μέσα στα τελευταία 30 χρόνια.
Παρά τις έντονες αλλαγές στο τοπίο και το κλίμα της Ευρώπης, πολύ λίγα αυτόχθονα είδη πουλιών εξαφανίστηκαν εντελώς, όπως π.χ. ο Μεσογειακός Ψευτόρτυγας, πράγμα που ισχύει και για είδη που αποίκισαν φυσικά την ευρωπαϊκή ήπειρο, όπως η Μικροσταχτάρα. Ωστόσο, παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στην ευρωπαϊκή ορνιθοπανίδα τα τελευταία 30 χρόνια. Το 35% των αυτόχθονων ειδών αύξησαν την περιοχή στην οποία αναπαράγονται, μεταξύ των οποίων ο Γελαδάρης, η Κιτροσουσουράδα ή ο Μαυροκέφαλος Γλάρος. Από την άλλη πλευρά, το 25% των ειδών παρουσιάζει μείωση στην έκταση όπου αναπαράγεται, π.χ. ο Μαχητής, η Μεγάλη Ωτίδα, η Χαλκοκουρούνα ή το Βλαχοτσίχλονο. Επιπλέον, η αναπαραγωγική κατανομή των πουλιών της Ευρώπης έχει μετατοπιστεί κατά μέσο όρο 28 χιλιόμετρα βορειότερα, δηλαδή περίπου 1 χλμ/έτος.
Ο Sergi Herrando από το Ινστιτούτο Ορνιθολογίας της Καταλονίας, μέλος της Ομάδας Συντονισμού του EBBA2, αναφέρει: «Περιοχές στο βόρειο τμήμα της ηπείρου έχουν αποκτήσει νέα είδη, ενώ οι περιοχές στον Νότο έχουν υποστεί απώλειες. Συχνά, οι απώλειες αφορούν αγροτικά ή λιβαδικά είδη πουλιών, ιδιαίτερα στην περιοχή της Μεσογείου, καθώς και στη δυτική και κεντρική Ευρώπη. Οι αλλαγές στις χρήσεις γης καθώς και η κλιματική αλλαγή μοιάζουν να είναι οι βασικές αιτίες των μεταβολών στην κατανομή των ειδών και θα πρέπει να διερευνηθούν περαιτέρω.»
Αυτό έρχεται σε συμφωνία με υπάρχουσες αναφορές σχετικά με τη μείωση πολλών πληθυσμών αγροτικών πουλιών εξαιτίας της εντατικοποίησης της γεωργίας. Καθώς πολλά είδη μετατοπίζουν την κατανομή τους βόρεια, ο πλούτος των δασικών πουλιών αυξάνεται, πιθανώς επίσης ως αποτέλεσμα της εγκατάλειψης της γης που οδηγεί στην αναγέννηση των δασών. Αντιθέτως, τα είδη πουλιών που είναι εξειδικευμένα στα ορεινά λιβάδια και τα είδη της τούνδρας, των τελμάτων και χερσότοπων χάνουν σημαντικά τμήματα των κατανομών τους.
Ο Petr Voříšek, από την Ορνιθολογική Εταιρεία της Τσεχίας, μέλος της Ομάδας Συντονισμού του EBBA2, εξηγεί ότι η Περιβαλλοντική Πολιτική φαίνεται τελικά να λειτουργεί: «Πολλά είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος διατήρησης έχασαν μέρος της κατανομής τους, αλλά υπάρχουν επίσης θετικές ιστορίες που δείχνουν ότι η προστασία της φύσης λειτουργεί. Πολλά είδη που προστατεύονται από τη διεθνή νομοθεσία, όπως ο Θαλασσαετός, έχουν αυξήσει την κατανομή τους στην Ευρώπη, κάτι που είναι ορατό επίσης και από την αύξηση της αναπαραγωγικής κατανομής ορισμένων ειδών των εσωτερικών υγροτόπων που έχουν επωφεληθεί από τη βελτίωση της προστασίας ειδών και οικοτόπων, όπως για παράδειγμα ο Ήταυρος ή η Αβοκέτα.».
Το EBBA2 παρουσιάζει νέα δεδομένα αναφοράς για την Ευρωπαϊκή ορνιθοπανίδα, με μια άνευ προηγουμένου γεωγραφική κάλυψη, από τις Αζόρες έως τα Ουράλια Όρη, αποτελώντας ταυτόχρονα ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα της επιστήμης των πολιτών με στόχο την χαρτογράφηση της βιοποικιλότητας. Συνολικά, περίπου 120.000 ερευνητές πεδίου συνεισέφεραν με ορνιθολογικές καταγραφές στον Άτλαντα, η πλειοψηφία των οποίων σε εθελοντική βάση.
Η Verena Keller από το Ελβετικό Ορνιθολογικό Ινστιτούτο, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του EBCC, συντονίστρια του EBBA2 και κύρια συγγραφέας της έκδοσης σχολιάζει: «Το EBBA2 ήταν εφικτό χάρη στο δίκτυο οργανώσεων και ανθρώπων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καταμέτρησης Πουλιών από όλες τις γωνιές της Ευρώπης, που αφιερώθηκαν σε έναν κοινό στόχο και συνεργάστηκαν πέρα από σύνορα και εμπόδια.».
Τα αποτελέσματα του EBBA2 δημοσιεύθηκαν σε μια περιεκτική έκδοση σε συνεργασία με τη Lynx Editions, ενώ μια διαδικτυακή διαδραστική έκδοση των χαρτών του άτλαντα σχεδιάζεται να δημοσιευθεί σε μεταγενέστερο στάδιο. Ο Mark Eaton, πρόεδρος του EBCC, κοιτά το μέλλον: «Αυτή η απίστευτη νέα έκδοση και η βάση δεδομένων που την υποστηρίζει, θα χρησιμεύσει στην περαιτέρω έρευνα που θα υποστηρίξει τη διατήρηση των πουλιών και της υπόλοιπης βιοποικιλότητας σε ολόκληρη την Ευρώπη για τις επόμενες δεκαετίες.».
Στην Ελλάδα, το Πρόγραμμα συντόνισε η Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία με την υποστήριξη του EBCC και της ομάδας συντονισμού του EBBA2 και την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος MAVA, του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη και του Ιδρύματος Μποδοσάκη. Για να καλυφθούν τα 155 τετράγωνα της χώρας συμμετείχαν πάνω από 250 ερευνητές πεδίου από την Ελλάδα και το εξωτερικό, με αποτέλεσμα να καταγραφούν 253 αναπαραγόμενα είδη. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι συγκριτικά με τον πρώτο Άτλαντα, στην Ελλάδα αναπαράγονται πλέον 9 νέα είδη που δεν είχαν καταγραφεί πριν από 30 χρόνια, όπως το Φοινικόπτερο, ο Καρατζάς και ο Καπακλής. Παράλληλα όμως, χάσαμε και αρκετά είδη, με κυριότερα τον Βασιλαετό, τον Ψαραετό και τo Φερεντίνι.
Το Πρόγραμμα του EBBA2 αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα της επιστήμης των πολιτών που έχουν ποτέ πραγματοποιηθεί στη χώρα μας, ενώ παράλληλα έδωσε τη μοναδική ευκαιρία στην ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ να ξεκινήσει τον 1ο Άτλαντα Αναπαραγόμενων Πουλιών της Ελλάδας.
Nέος Άτλαντας των Αναπαραγόμενων Πουλιών της Ευρώπης: ορόσημο για την έρευνα της βιοποικιλότητας και τη διατήρηση της φύσης
