Της Γιούλης Ιεραπετριτάκη*
Ενώ η νεωτερική περίοδος χαρακτηρίζεται από τον αυτοπροσδιορισμό του υποκειμένου μέσα από την καθυπόταξη της ετερότητας , η μετανεωτερική εποχή ,αντιστρέφει την σχέση εαυτού και άλλου , αναγνωρίζοντας υποχρεώσεις έναντι τρίτων , είτε πρόκειται για τη φύση , την ιστορία ή τον άνθρωπο . Η προσφυγή στο παρελθόν και η διατήρηση της αυθεντικότητας των μνημείων είναι επίσης μια ακόμη πτυχή της νεωτερικότητας που συνδέεται άμεσα με τα ενδιαφέρον για τη διατήρηση των φυσικών οικοσυστημάτων καθώς επίσης και , η κριτική στις οικονομικές – κοινωνικές προεκτάσεις του ωφελιμισμού που καταστρέφει την αρμονική σχέση του ανθρώπου με τη φύση που υποσκάπτει την ανθρώπινη ευαισθησία και αλλοιώνει την ταυτότητα και τον χαρακτήρα τους .
Ο πρωτοπόρος των οικοκεντρικών θεωριών Aldo Lepold με το περίφημο έργο του «Ηθική της Γης» που αποτελεί το απαύγασμα της φιλοσοφίας του υποστήριξε ότι , οι πράξεις μας είναι ηθικές , όταν συμπεριλαμβάνουν και όλες τις άλλες μη ανθρώπινες οντότητες του πλανήτη , οι πράξεις εκείνες , που αποσκοπούν στην διατήρηση της συνοχής ,της σταθερότητας , και της ομορφιάς του οικοσυστήματος ,αποδίδοντας εγγενή αξία στην ολότητα της φύσης .Η ενότητα των πραγμάτων με την οποία πρέπει να αντιλαμβάνεται άνθρωπος το φαινόμενο τις ζωής και τις πολλαπλές εκφάνσεις του είναι απαραίτητη προκειμένου ο άνθρωπος να συμβιώσει αρμονικά με όλα τα είδη της ζωής αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό .
. Με το ίδιo σκεπτικό ο Cristofer Stone, καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ν .Καλιφόρνιας διατύπωσε από τη δεκαετία του ΄70 στο οικολογικό του Μανιφέστο ,τα εξής χαρακτηριστικά « Μιλάω σοβαρά ,όταν προτείνω να απονείμουμε δικαιώματα στα δέντρα ,στους ωκεανούς ,στα ποτάμια και στα άλλα φυσικά στοιχεία, στο φυσικό περιβάλλον ως σύνολο» Στην ιστορία του Δικαίου άλλωστε ήταν πάντα δύσκολο να διανοηθούμε πως θα αποδίδαμε δικαιώματα σε ομάδες ανθρώπων ,τις οποίες η τότε κοινή γνώμη , θεωρούσε πώς δεν αξίζουν Χαρακτηριστικό παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Stone είναι η εξουσία των πατεράδων στα παιδιά τους ,η βρεφοκτονία , ακόμα και τα δικαιώματα των Αφρο-αμερικανών.
Αλλά και για τον για τον Μarrey Boocheen τον στοχαστή της κοινωνικής οικολογίας ,η ανθρωπότητα δεν πρέπει να θεωρείται διαχωρισμένη απ τη φύση καθώς φύση και άνθρωπος, αποτελούν μια ολότητα . Για να περιγράψει μάλιστα τον ιδανικό τρόπο που πρέπει ν αντιλαμβάνονται τη σχέση τους με τη φύση χρησιμοποιεί ως παράδειγμα ,τις οργανικές κοινωνίες του απώτατου παρελθόντος όπου απουσίαζαν οι πυραμιδοειδείς δομές εξουσίας , εκεί όπου οι άνθρωποι αναγνώριζαν τις ιδιαιτερότητες κάθε ξεχωριστής ύπαρξης , τις εκτιμούσαν και πίστευαν πως όλοι μαζί συνέθεταν μια ολότητα . Από αυτό το αίσθημα αλληλεγγύης μεταξύ ατόμου και κοινωνίας ,αναδύθηκε και το αίσθημα ενότητας του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον.
Η κοινωνική οικολογία έρχεται ευθέως σε αντιπαράθεση με τη δυτική σκέψη η οποία δημιούργησε στον άνθρωπο την εικόνα μιας φύσης «τυφλής» , βουβής» «σκληρής» την οποία ο άνθρωπος, πρέπει να “προσαρμόσει” να την υποτάξει στις ανάγκες του και μάλιστα έχει το ηθικό δικαίωμα να το πράξει , με τα μέσα που του δίνει η σύγχρονη τεχνολογία και η επιστήμη.
Τα μνημειακά δέντρα, ή δέντρα « βετεράνοι», ή «πατριάρχες» ,ή «διατηρητέα μνημεία της φύσης» , είναι τα δέντρα εκείνα στα οποία ενσαρκώνεται όλη η ιστορία της συζήτησης γύρω από την απόδοση ηθικής υπόστασης και δικαιωμάτων .Τα δέντρα αυτά αποτελούν ζωντανές μαρτυρίες διατήρησης της βιοποικιλότητας αφού αποτελούν αληθινά βιολογικά εργαστήρια ,τράπεζες πολύτιμων οικολογικών –ιστορικών πολιτισμικών πληροφοριών.που «διηγούνται» την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού
Παράλληλα ως αναπόσπαστο στοιχείο του φυσικού τοπίου τα Μνημεία της Φύσης ενσωματώνουν μνήμες και παραδόσεις του πολιτισμού κάθε περιοχής ,εκφράζουν τη συλλογική ταυτότητα και «δείχνουν» με την παρουσία τους ,τον τρόπο με τον οποίο οι σημερινές κοινωνίες ,οφείλουν ν΄ αποκαταστήσουν τη σχέση τους με τη φύση .Τα προστατευόμενα δέντρα παρέχουν επίσης τα ιδανικό πλαίσιο υπαίθριας μάθησης για τη διαμόρφωση μιας φιλοπεριβαλλοντικής συμπεριφοράς, ενεργοποιώντας την παιδαγωγική της βιωματικής- ψυχοσωματικής εμπειρίας και αισθητικής απόλαυσης
. Οι μεγάλες διαστάσεις των δέντρων αυτών, η μακροβιότητα ,η ζωτικότητα τους σε συνδυασμό με τους ισχυρούς συμβολισμούς που εκπέμπουν ,τα έχουν καταστήσει σημεία αναφοράς ,για την τοπική ιστορία ενώ αρκετές φορές ,η χρονολογία φύτευσής τους συνδέεται μ΄ εκείνη της ίδρυσης του οικισμού. Ανέκαθεν οι άνθρωποι γοητεύονταν από τα θεόρατα αρχαία δέντρα . Ένιωθαν δέος κι ευγνωμοσύνη για τα δώρα που απλόχερα τους πρόσφεραν και πίστευαν στις υπερφυσικές τους δυνάμεις .Λατρεύτηκαν από τον άνθρωπο όταν στις κουφάλες τους τοποθέτησε τα πρώτα ειδώλια και τα δέντρα έγιναν οι πρώτοι ναοί Αμέτρητες εξ άλλου ,είναι οι μυθολογικές ,λαογραφικές , αναφορές για θεούς, νύμφες και ήρωες που συνδέονται με τα δέντρα Η βελανιδιά της Δωδώνης ψιθυρίζει χρησμούς του Δία, η Δάφνη του Απόλλωνα προλέγει το μέλλον ,οι Αμαδρυάδες νύμφες των δέντρων γεννιούνται και πεθαίνουν «άμα τη Δρυίς» όπως αποκαλύπτει και τ΄όνομά τους. Πολλά από αυτά , συνδέονται με το πεπρωμένο τόπων και οικισμών Εύλογα λοιπόν για τις παραδοσιακές κοινωνίες , η καλή κατάσταση και υγεία των δέντρων αυτών, συμβολίζει την ευημερία και το μέλλον της κάθε κοινότητας .
Κάποια απ΄ αυτά τα μεγαλειώδη δημιουργήματα της φύσης ,ανακηρυγμένα Μνημεία της Φύσης , τα συναντούμε σήμερα μεμονωμένα ή σε συστάδες, σε αγροτικές περιοχές ,χώρους λατρείας ,αρχαιολογικούς χώρους αλλά και σε πλατείες και εντός ορίων οικισμών Κάποια απ΄ αυτά δυστυχώς δεν διατηρούνται πλέον , όπως ο Φοίνικας του Καποδίστρια στο Ναύπλιο, τα πλατάνια στους Κομποτάδες Φθιωτιδος ,οι ελιές της Δήμαινας στην Αργολίδα, τα πεύκο της Νικήτης στη Χαλκιδική ,ενώ εκτός λίστας βρίσκονται άλλα διάσπαρτα ανά την ελληνική επικράτεια «σεβάσμια δέντρα» , που θα έπρεπε να έχουν χαρακτηριστεί ως Διατηρητέα Μνημεία Φύσης .
.Τα πιο δημοφιλή «μνημειακά δέντρα» είναι πλατάνια Είναι ενδεικτικό ότι απ τα 69 Δ.Μ.Φ τα 29 αφορούν πλατάνια και ακολουθούν οι βελανιδιές , οι ελιές και τα πουρνάρια Τα περισσότερα απ΄ αυτά εντοπίζονται στην Κρήτη .
Ας θυμηθούμε τον αειθαλή πλάτανο της Γόρτυνας ,που συνδέεται με τον μύθο του κρηταγενή Δία και την ένωσή του με την Ευρώπη κάτω από την πλούσια φυλλωσιά του , την ελιά των Βουβών στα Χανιά ,που θεωρείται το αρχαιότερο λιόδεντρο του κόσμου με ηλικία 3000- 2500 ετών την κρητική ορχιδέα ( κρητικό κεφαλάνθηρο ) στις Καμάρες ν. Ηρακλείου ,τον Κράταιγο ( Τρικοκκιά ) στον αρχαιολογικό χώρο της Ζώμινθου στο Ιδαίον Άντρον τον μεγαλειώδη μνημειακό πλάτανο στην κεντρική πλατεία στο χωριό Κράσι ν. Ηρακλείου ,πλαισιωμένο από ένα αξιοθαύμαστο συγκρότημα ύδρευσης λαϊκής αρχιτεκτονικής που το καθιστά ένα μοναδικό μνημειακό σύνολο .
Δυστυχώς,
σημερινή εικόνα περιβαλλοντικής υποβάθμισης πολλών προστατευόμενων περιοχών και Μνημειακών Δέντρων, φανερώνουν τόσο την αδυναμία του κράτους να επιβάλλει τα θεσμικό πλαίσιο προστασίας , όσο και το έλλειμμα περιβαλλοντικής παιδείας – ηθικής της πλειονότητας των πολιτών Ο εντοπισμός τους ,η λεπτομερής καταγραφή και προστασία τους μας αφορά όλους . Η ελληνική πολιτεία ,οι τοπικές κοινωνίες και η επιστημονική κοινότητα έχουν ιερό καθήκον απέναντι σ΄αυτή την φυσική και πολιτιστική κληρονομιά που αποτελεί παρακαταθήκη για τις μελλοντικές γενιές
Καταλυτικό ρόλο στο ζήτημα αυτό έχει η περιβαλλοντική παιδεία με βασική επιδίωξη την εμπλοκή των εκπαιδευόμενων στην ουσία της περιβαλλοντική κρίσης ,με στόχο τη διάπλαση ευαισθητοποιημένων ενεργών πολιτών που παρεμβαίνουν δυναμικά στα κοινωνικά δρώμενα με σκοπό τις αλλαγές που απαιτούνται για τη διαμόρφωση συνθηκών αειφόρου ανάπτυξης Παρά τους στόχους και τις καλές προθέσεις που τέθηκαν ήδη από το 1987 από την Παγκόσμια Επιτροπή για τα Περιβάλλον και την Ανάπτυξη του ΟΗΕ για το «κοινό μας μέλλον» ο «βιασμός» της Φύσης είναι πλέον καθημερινό φαινόμενο που απειλεί τις φυσικές ισορροπίες και τον ίδιο τον άνθρωπο .
Επιτακτική ανάγκη λοιπόν η αναθεώρηση των αξιών και ο επαναπροσδιορισμός τους , προκειμένου να καλλιεργηθεί μια νέα περιβαλλοντική συνείδηση που θα γεφυρώσει το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στις αξίες και τις συμπεριφορές του σύγχρονου ανθρώπου και στα μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα που έχουν προκύψει από τις συμπεριφορές αυτές ..
*Η Γιούλη Ιεραπετριτάκη είναι ιστορικός αρχαιολόγος