Του Γιώργου Ανδρεαδάκη*
Η τροφή είναι ο καταλύτης των κοινωνικών αλλαγών, της πολιτικής οργάνωσης, της βιομηχανικής και οικονομικής ανάπτυξης, καθώς και των στρατιωτικών συγκρούσεων.
Χάρη στην ανακάλυψη της γεωργίας, πριν περίπου 11.000 χρόνια, ο άνθρωπος μπόρεσε να εγκατασταθεί σε μόνιμους οικισμούς και να ξεκινήσει την πορεία, για την σύγχρονη εποχή.
Το 2.000 π.Χ. η πλειονότητα της ανθρωπότητας είχε πλέον υιοθετήσει τη γεωργία.
Η εφαρμογή επιστημονικών και βιομηχανικών μεθόδων στην γεωργία στον 20ο αιώνα οδήγησε σε ραγδαία αύξηση της παραγωγής και σε συνεπακόλουθη έκρηξη του παγκόσμιου πληθυσμού.
Το 1900 η Γη είχε περίπου 1,5 δις κατοίκους και τέλος του 20ου περίπου 7,5. Το 2050 εκτιμάται ότι, θα υπερβαίνει τα 9δις, ενώ η ζήτηση σε τρόφιμα τα επόμενα 30 χρόνια σχεδόν θα διπλασιασθεί.
Οτιδήποτε έκανε ο άνθρωπος στην μακραίωνη ιστορία του, το έκανε, για να εξασφαλίσει την τροφή του.
Η γεωργία άλλαξε τον κόσμο, και το φυσικό περιβάλλον, περισσότερο, από κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα.
Είναι η βάση του πολιτισμού με την σημερινή μορφή του.
Η χώρα μας μετά την επανάσταση του 1821 στηρίχθηκε στην σταφιδοκαλλιέργεια, ποικιλία Κορινθιακή ουσιαστικά η Ελλάδα ήταν χώρα μονοεξαγωγής σταφίδας από την δεκαετία του 1840.
Η Βόρεια και Δυτική Πελοπόννησος είχαν καταστεί περιοχές μονοκαλλιέργειας με συνεχή επέκταση της σταφιδοκαλλιέργειας που κατακτούσε, όλο και περισσότερο έδαφος, αφού για χάρη της ξερριζώνοντας ελιές, μουριές, συκιές και άλλες καλλιέργειες, με αποκορύφωμα να προστεθούν μεταξύ των ετών 1880-1887, άλλα 140.0000 στρέμματα σταφίδας. Παράλληλα είχε εγκαταλειφθεί η κτηνοτροφία και έτσι πρώην κτηνοτρόφοι και βοσκοί είχαν γίνει σταφιδοκτήμονες και σταφιδεργάτες.
Το 1833 το 8,6% της καλλιεργούμενης γης της τότε χώρα μας, ήταν φυτευμένο με αμπέλια. Το 1850 έφθασε στο 51% και το 1861 στο 70%.
Το 1860 η αξία της σταφίδας κάλυπτε το 57% των εξαγωγών, ενώ στην χαραυγή του 20ου αιώνα το 45%.
Η εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από την σταφίδα στα μισά του 19ου αιώνα ήταν σχεδόν ολοκληρωτική.
Προορισμός ήταν η Αγγλία η Κεντρική Ευρώπη και η Γαλλία. Την χρησιμοποιούσαν για να παρασκευάζουν σταφιδόψωμο, πουτίγκα, κρασιά, κονιάκ κ.λ.π.
Οι εξαγωγές σταφίδας προς τη Γαλλία αυξήθηκαν πάρα πολύ την οποία χρησιμοποιούσαν οι Γάλλοι οινοποιοί, για την Παρασκευή φτηνού κονιάκ, κρασιού κ.λ.π. Αιτία η καταστροφή των αμπελώνων της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας κ.λ.π. από την φυλλοξήρα.
Η φυλλοξήρα μεταφέρθηκε στην Ευρώπη με έρριζα μοσχεύματα αμερικάνικων ειδών μεταξύ του 1858 και 1862. Οι πρώτες ζημιές παρατηρήθηκαν στην Γαλλία το 1865.
Το 1879 περισσότερα από 12 εκατομμύρια στρέμματα, κατανεμημένα σε 52 νομούς της Γαλλίας, είχαν καταστραφεί από τη φυλλοξήρα.
Στην Ελλάδα οι πρώτες προσβολές σημειώνονται το 1898 στην Μακεδονία (Πυλαία) που ακόμη δεν είχε ελευθερωθεί (ελευθερώθηκε με τους Βαλκανικούς πολέμου 1912-1913).
Στην Κρήτη η φυλλοξήρα διαπιστώθηκε τον Απρίλιο του 1977 στο χωριό Χουστουλιανά του νομού Ηρακλείου. Πρέπει να είχε φθάσει το 1970-1972 σε μία κηλίδα που αρχικά δεν ξεπερνούσε τα 1000 στρέμματα.
Μετά το 1870 οι Γάλλοι βρήκαν τη λύση να ξαναφτιάξουν τα αμπέλια. Υιοθέτησαν τη λύση που πρότεινε ο Γάλλος μοναχός Λάλιμαν από το Μπορντό το 1870. Η μέθοδος αυτή με δυο λόγια είναι η εξής: Φυτεύουμε το χωράφι με κατάλληλο κλίμα αμερικάνικου αμπελιού (υποκείμενο) πάνω σ’ αυτό το κλήμα μπολιάζουμε την ποικιλία (εμβόλιο) που θέλει ο παραγωγός. Έτσι δημιουργείται ένα καινούριο κλήμα που έχει ρίζες αμερικάνικου αμπελιού, και φύλλωμα ευρωπαϊκού αμπελιού και γι’ αυτό ανθεκτικό στη φυλλόβια φυλλοξήρα.
Μετά που ξανάφτιαξε τα αμπέλια η Γαλλία επέβαλε φόρο στην κατανάλωση κρασιών από σταφίδα, και στην συνέχεια εισαγωγικό δασμό σταφίδας.
Την ίδια περίοδο μπήκαν και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δυναμικά στην διεθνή Αγορά.
Στην Ελλάδα οι τιμές έπεσαν 50% και η αγορά κατέρρευσε όταν η Γαλλία διέκοψε τις εισαγωγές σταφίδας.
Έμποροι και παραγωγοί που είχαν επενδύσει σημαντικά κεφάλαια βρέθηκαν σε αδιέξοδο.
Η σταφίδα ποικιλία Κορινθιακή από «δώρο Θεού» μεταμορφώθηκε σε Αρμαγεδδών, που ισοπέδωσε ζωές και περιουσίες.
Οι μικροί παραγωγοί είχαν να αντιμετωπίσουν ταυτόχρονα το φάσμα της πείνας, τους τοκογλύφους και τους εμπόρους.
Κορύφωση αυτής της κατάστασης το 1893. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η σταφιδική κρίση συνοδεύτηκε, από το περίφημο «δυστυχώς επτωχεύσαμε».
Παράλληλα είχαμε την πρώτη μεγάλη μετανάστευση από την ίδρυση του ελληνικού κράτους.
Μετά το 1890 και μέχρι τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα θα προκληθεί ένα διαρκώς διογκούμενο μεταναστευτικό ρεύμα εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, που έχει ως κύριο προορισμό τις Η.Π.Α. ή τα αστικά κέντρα.
Τα ίδια συμβαίνουν και στην Κρήτη που δεν έχει ενωθεί με την Ελλάδα (ενώθηκε με τους Βαλκανικούς πολέμους 1-12-1913). Έχουμε άνθηση της αμπελλοκαλλιέργειας λόγω της ζήτησης κύρια από τη Γαλλία, αλλά το 1893 έχουμε απογοήτευσης. Η άνθηση στην Κρήτη ήταν κύρια με ποικιλίες οινοποιήσιμες και δευτερευόντων σταφίδας.
Το 1893 στην εφημερίδα Ηράκλειο, σελίδα 51 αναφέρεται:
«Ουδείς πλέον μένει εν αμφιβολία, ότι οι Κρητικοί οίνοι διέρχονται κατά τα τελευταία έτη μίαν εκ των σπουδαιοτέρων εκείνων κρίσεων, καθ’ ας ο οινοπαραγωγός εμβάλλεται εις αμηχανία τοιαύτην, ώστε να διερωτάται, αν πρέπει να εξακολουθήσει την παρασκευή του οίνου ή να εγκαταλείψη αυτήν….». Από το 1895 και μετά μέχρι το 1920 φεύγουν χιλιάδες νέοι από το νησί μας κύρια, για τις Η.Π.Α.
Από το 1893 και μετά, στη χώρα μας έχουμε μεγάλες κινητοποιήσεις και αγώνες.
Μέσα από τις αγροτικές κινητοποιήσεις, τη δυναμική συμμετοχή των αγροτών, στα συλλαλητήρια, ψηφίσματα κ.λ.π. ξεκινά κάποια προσπάθεια συνεταιριστικής δραστηριότητας, η οποία καρποφόρησε στις αμέσως επόμενες δεκαετίες. Το Δεκέμβριο του 1914 ψηφίζεται ο νόμος 602 περί συνεταιρισμών. Για την εμβέλεια του ιδρυτικού αυτού νόμου είναι χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι βρίσκεται σε ισχύ ως βασικό θεσμικό πλαίσιο έως το 1979. Έτσι το 1915 λειτουργούν 500 αγροτικοί συνεταιρισμοί, το 1927 ο αριθμός τους θα φθάσει τους 4.431.
Σταθμός η δολοφονία (7-3-1907) του υπερασπιστή των δικαίων των κολίγων Μαρίνου Αντύπα από τους μπράβους των τσιφλικάδων, και ο θάνατος 12 αγροτών στις διάφορες συγκρούσεις της 6 Μαρτίου 1910 των συγκεντρωμένων διαδηλωτών, με στρατιωτικά αποσπάσματα, με αποκορύφωμα την σύγκρουση στο χωριό Κιλελέρ της Θεσσαλίας.
Η κρίση του 1893 πρόσφερε και την αιτία, για να ξεπεταχτεί ο συνδικαλισμός και οι συλλογικές δράσεις, καθώς οι αδύναμοι αγρότες, μικρέμποροι και εργάτες αισθάνθηκαν ότι μόνο με αυτό το όπλο θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την αυθαιρεσία της κεντρικής διοίκησης, των τοπικών αρχών, των γαιοκτημόνων, των τραπεζιτών, των τοκογλύφων και των μεγαλεμπόρων.
Το 1843 εντοπίστηκε ο περονόσπορος στην πατάτα στην περιοχή της Νέας Φιλαδέλφειας και της Νέας Υόρκης. Από εκεί μεταφέρθηκε με πλοίο στο Βέλγιο. Το φθινόπωρο του 1845 χτύπησε την Ιρλανδία. Είχαν φυτέψει 10 εκατομμύρια και βρέθηκαν αντιμέτωποι με ολική καταστροφή. Το ίδιο συνέβη και το 1846. Μέσα σε λίγες μέρες καταστράφηκαν ολοσχερώς. Από το 1845-1857 στην Ιρλανδία από περονόσπορο στην πατάτα (μονοκαλλιέργεια) πέθαναν 1.000.000 άνθρωποι από την πείνα (είχαμε και περιπτώσεις κανιβαλισμού). Έφυγαν 2.000.000 Ιρλανδοί και αποίκησαν στις Η.Π.Α., τότε έφυγαν και οι οικογένειες Κένεντυ, Κλίντον κ.λ.π.
Το πρόβλημα της γεωργίας είναι ένα πλανητικό πρόβλημα, αναπόσπαστο από αυτό του νερού, της δημογραφίας, της αστικοποίησης, της οικολογίας, της κλιματικής αλλαγής και βέβαια, από αυτό του επισιτισμού. Προβλήματα που έτσι κι αλλιώς είναι αλληλεξαρτώμενα.
Ο περονόσπορος του Αμπελιού εντοπίστηκε στην Γαλλία το 1878 κατά την διάρκεια της αναμπέλωσης, για την αντιμετώπιση της φυλλοξήρας.
Στην Ελλάδα ο περονόσπορος παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στην Μεσσηνία το 1881. Το 1900 στην Ελλάδα καταστράφηκαν τα 2/3 της παραγωγής των αμπελιών από τον περονόσπορο.
Στην Κρήτη αναφέρεται από τον Βρετανό πρόξενο στα Χανιά Hubbard, ότι ο περονόσπορος είχε εμφανιστεί πρώτη φορά το 1910. Για την αντιμετώπιση του ψέκαζαν με θειικό χαλκό (γαλαζόπετρα).
Από το 1955-1975 ο αγροτικός τομέας της χώρας μας έζησε την μεγαλύτερη έξοδο εργατικών χεριών στην ιστορία του, καθώς πάνω από 1,5 εκατομμύριο άτομα από τις δυναμικότερες ηλικίες πήραν τον δρόμο της εσωτερικής (κυρίως Αθήνα, Θεσσαλονίκη) και εξωτερικά κυρίως, ενδοευρωπαϊκής και ιδιαίτερα προς την Ο.Δ. Γερμανίας, Αυστραλία κ.λ.π. μετανάστευση. Η μαζική αυτή μετακίνηση πληθυσμού προκάλεσε βαθιές κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές αλλαγές και ανακατατάξεις.
Σήμερα έχει συγκεντρωθεί το 50% περίπου του πληθυσμού στο Λεκανοπέδιο της Αττικής. Είμαστε παγκόσμιο φαινόμενο εμείς με την Αθήνα και το Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης.
Την 1η Ιανουαρίου 1981 η Ελλάδα γίνεται το δέκατο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η τρίτη μεγάλη μετανάστευση θα γίνει στα χρόνια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης ΄όπου έφυγαν για το εξωτερικό 500.000 νέοι, κύρια επιστήμονες.
Τον 20ο αιώνα θα ζήσουμε και την κρίση της καπνοπαραγωγής, της Σουλτανίνας Σταφίδας ιδιαίτερα στο Νομό μας και στο νησί μας.
Το 1901-1903 αρχίζει η καλλιέργεια σουλτανίνας στο νησί μας, το 1915 αρχίζει να εξαπλώνεται. Το 1922 με τον ερχομό των προσφύγων έχουμε την ανάπτυξη στην καλλιέργεια της σουλτανίνας.
Το 1983 έχουμε την μεγαλύτερη παραγωγή σταφίδας σουλτανίνας, 102.673 τόνοι ήταν η περίοδος που καλλιεργούσαμε 450.000 στρέμματα αμπέλια στη Κρήτη. Σήμερα έχουν μείνει ελάχιστα. Όλος σχεδόν ο 20ος αιώνας και αρχές του 21ου είχαν μπολιαστεί με τους αγώνες των αγροτών και κύρια των σταφιδοπαραγωγών στο νομό Ηρακλείου και στην Κρήτη μας. Οι αμπελουργοί της Κρήτης από το έτος 1917, μετά την ιστορική απόφαση του Ελευθερίου Βενιζέλου, απέκτησαν το δικαίωμα να παράγουν τσικουδιά. Σήμερα η παραγωγή παραδίνεται στα χέρια των μεγάλων αποσταγματοποιών.
Μήπως η επόμενη κρίση θα αφορά την ελαιοκαλλιέργεια που καταλαμβάνει περίπου 8.000.000 στρέμματα στην χώρα μας; Η καλλιέργεια της ελιάς στην Κρήτη καλύπτει πάνω από 2.300.000 στρέμματα. Τα ελαιόδεντρα είναι πάνω από 40.000.000 και καλύπτον το 65% περίπου της γεωργικής γης στο νησί μας.
Η γεωργία θα πρέπει να έχει ως στόχο την αυτονομία κάθε χώρας σε είδη διατροφής και τη διασφάλιση της τροφικής της κυριαρχίας.
Η Κίνα και η Ινδία έχουν θέσει ως πολιτικό στόχο να σταματήσουν την αγροτική έξοδο.
Καμία χώρα στον πλανήτη δεν πέτυχε ανάπτυξη, εάν πρώτα δεν ανέπτυξε τον αγροτικό τομέα, με εξαίρεση δυο «χώρες» που είναι η Σιγκαπούρη και το Χόνγκ-Κονγκ.
Το τέλος της πανδημίας θα βρει τον αγροτικό (και κτηνοτροφικό) τομέα της χώρας μας τσακισμένο από τις θεομηνίες των τελευταίων 2 χρόνων: πλημμύρες, παγετοί, καύσωνες, ξηρασία, χαλαζοπτώσεις, πυρκαγιές, χιόνια κ.λ.π.
Σήμερα έχουν προστεθεί νέα δεδομένα πέρα από την οικονομική κρίση που βιώνουμε, τεράστια ακρίβεια της ενέργειας, των καυσίμων, των λιπασμάτων των γεωργικών εφοδίων κ.λ.π. ανασφάλεια και αβεβαιότητα στην υγεία, στο επάγγελμα και στο εισόδημα.
Η χώρα μας κινδυνεύει να βρεθεί σε μεγάλη επισιτιστική κρίση. Η γεωργία μας σήμερα βρίσκεται να «παλεύει» στον «αυτόματο πιλότο» χωρίς σχέδιο χωρίς προγραμματισμό, χωρίς αντίληψη «σχεδιάζω καλλιέργειες, προγραμματίζω παραγωγές», χωρίς πολιτική τροφίμων και όλα να εξαντλούνται στις αποζημιώσεις και στις επιδοτήσεις.
Η διατροφική ασφάλεια είναι πατριωτικό καθήκον. Χρειάζεται αλλαγή παραγωγικού μοντέλου. Αξιοποιώντας σε σωστή κατεύθυνση τη ΝΕΑ ΚΑΠ2023-2027 και να αναθεωρηθεί ο σχεδιασμός για το Ταμείο Ανάκαμψης χρηματοδοτώντας γενναία τον πρωτογενή τομέα.
Περνώντας από τις διαπιστώσεις στις πράξεις και τις πολιτικές χρειάζεται ένα συνεκτικό-ρεαλιστικό και εφαρμόσιμο εθνικό στρατηγικό σχέδιο με μακροχρόνιο ορίζοντα. Γι’ αυτό είναι πλέον αναγκαίες ορισμένες ριζοσπαστικές τομές Σήμερα, Τώρα.
Στις 12 Φεβρουαρίου 2016 σε συνέντευξη μου στην εφημερίδα των Συντακτών με τίτλο «χρειάζεται εθνικός διατροφικός σχεδιασμός» αναπτύσσω περισσότερο τους άξονες ανάπτυξης του αγροτοδιατροφικού τομέα και της υπαίθρου. Χρειάζεται σχέδιο-πολιτική σε βάθος χρόνου που θα λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες της χώρας και θα συνδέεται με τους δυο άλλους τομείς, τη Βιομηχανία τροφίμων και τον Τουρισμό. Παράλληλα θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τη διεθνή αγορά, την προστασία του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή.
Στόχος η παραγωγή υγιεινών ασφαλών και ποιοτικών τροφίμων, με ταυτότητα.
*Τεχνολόγος Γεωπόνος, Επίτιμος Πρόεδρος Τεχνολόγων Γεωπόνων Ανατολικής Κρήτης, Πρώην μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Ηρακλείου (Ε.Α.Σ.Η.), το διάστημα 2000-2007. Μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής Ηρακλείου ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία.
