(στην κεντρική φωτο, στρατόπεδο συγκέντρωσης τσιγγάνων, Βερολίνο (Marzahn) 1936-1945)
Της Ελευθερίας Μηλάκη
Αποφάσισα να γράψω κάτι, μια περίληψη, για ένα θέμα που είχα ξεχάσει ότι ήθελα να το μελετήσω.
Ήταν πριν από περίπου δέκα χρόνια, όταν περπατούσα με τον Αμπντούλ στο κέντρο του Ηρακλείου και είδα ένα βιβλιοπωλείο που έκλεινε. Πρόλαβα να αγοράσω μερικά παλιά βιβλία, ανάμεσά τους η μελέτη του Αλέξανδρου Πασπάτη, «Περί των αθιγγάνων ομιλία» και μια μεταφρασμένη μελέτη με τίτλο «Τσιγγάνοι: από τις Ινδίες στη Μεσόγειο» (Donald Kenrick, 1994). Ο Α. Πασπάτης ήταν γιατρός και διανοούμενος, που γεννήθηκε στη Χίο το 1814 και έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Με μια σύντομη ματιά στα βιβλία μου ήρθε η ιδέα να ρωτήσω τον Αμπντούλ για τα γλωσσάρια. Πήγαμε σε ένα καφέ, συγκεκριμένα στον Κήπο του Ιπποκράτη. Του έλεγα λέξεις από το γλωσσάριο και όχι μόνο τις αναγνώριζε, αλλά μου έλεγε και τη σημασία τους, όπως ήταν στο βιβλίο! Ενθουσιάστηκα, όμως μετά δεν τα διάβασα, μέχρι χτες.
Η ζωή τους
Σε παλιές μελέτες, όπως αυτή του Α. Πασπάτη και σε ακόμα παλιότερες πηγές, συναντούμε απόψεις που στη σημερινή εποχή παραπέμπουν περισσότερο σε… ρατσιστικό ανέκδοτο, όμως η σημασία τους για την έρευνα δεν μειώνεται. Γίνεται σαφές πώς έβλεπαν τη μυστηριώδη και περιπετειώδη αυτή κοινωνική ομάδα οι αρχές και οι ντόπιοι σε κάθε περιοχή. Στο εξής θα αναφέρομαι στους ευρωπαίους Ρομά ως «τσιγγάνους» ή «ρόμηδες». Ζούσαν ανάμεσα στους άλλους και μυστήριο κάλυπτε την καταγωγή τους, ενώ φαίνεται πως και οι ίδιοι αγνοούσαν ποια ήταν η αρχική τους πατρίδα. Σύμφωνα με τη μελέτη του Α. Πασπάτη οι πρώτοι «Ατσίγανοι» εμφανίστηκαν στην Ευρώπη κατά το 1417. Κατοίκησαν αρχικά στη Μολδαβία και από εκεί εξαπλώθηκαν στη Βλαχία, την Τρανσυλβανία και την Ουγγαρία. Τσιγγάνοι κατοικούσαν επίσης στην ευρωπαϊκή και ασιατική Ρωσία. «Εις ουδεμίαν χώραν την Ρωσσίας και εν γένει της Ευρώπης ευτύχησαν τοσούτον όσον εις το νομόν της Μόσχας, όπου πολλοί εξ αυτών έχουσι καταλύματα μεγαλοπρεπή, οχήματα λαμπρά και συγγένειαν εξ αγχιστείας μετά μεγιστάνων της Ρωσσίας». Οι Ρομ εμφανίστηκαν και στην Αγγλία, όπου οι Άγγλοι τους καταδίωξαν χωρίς κανένα έλεος. Πάμπολοι απαγχονίστηκαν ως μάγοι και σατανικοί γόητες, ενώ οι επιζήσαντες κρύβονταν σε σπήλαια και κρύπτες και έβγαιναν μόνο τη νύχτα για αναζήτηση τροφής. Όταν κόπασε η οργή των «πιστών», οι «Ατσίγγανοι» βγήκαν από τις κρυψώνες τους πεινασμένοι και ρακένδυτοι και σκορπίστηκαν σε διάφορες περιοχές της χώρας. Μιλούσαν με αρκετή άνεση την αγγλική, ενώ ένα άλλο χαρακτηριστικό τους ήταν «το αρρενωπόν και ψηλό σώμα των Άγγλων Ατσιγγάνων».
Στη συνέχεια περιγράφεται η ζωή των πολλών τσιγγάνων της Τουρκίας και της Κωνσταντινούπολης. Αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι εργάζονταν ως σιδηρουργοί ή έμποροι ζώων, ή υποδηματοποιοί ή σε γιορτές και πανηγύρια ως τραγουδιστές, εκτροφείς αρκούδων, συλλέκτες φαρμακευτικών βοτάνων και παραγωγοί θεραπευτικού γάλακτος γαϊδούρας, αλλά και ως μάγισσες, αστρολόγοι και χαρτορίχτρες. Οι νεαρές τσιγγάνες μπορεί να τραγουδούσαν ντυμένες «άσεμνα», αλλά ήταν «τίμιες», «παραδόξως». Οι διοικήσεις ήταν προσεχτικές μαζί τους «για να μην ερεθίσουν την εκδικητική και μνησίκακη φύση αυτής της φυλής»…
Στη Γαλλία, καταδιώχτηκαν επίσης ως μάγοι και κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να τους καταδιώκει. Τους τρομοκράτησαν τόσο πολύ που αναγκάζονταν να κρύβονται, ενώ οι περισσότεροι μετακινήθηκαν προς την Ισπανία, με τους περισσότερους να εγκαθίστανται στην Ανδαλουσία. Άλλοι επέστρεψαν στη Γερμανία, την Ουγγαρία και τη Βοημία. «Οι τσιγγάνοι που ζούσαν σε δύσβατες και δασικές περιοχές λήστευαν τους διερχόμενους και επειδή δεν υπήρχε τρόπος να τιμωρηθούν, ο νόμος έδωσε εξουσία στον καθένα να τους καταδιώκει». Αργότερα, με νόμο του Καρόλου Γ’, που απεβίωσε το 1788, υπήρξαν βελτιώσεις στη ζωή τους και μπορούσαν να κατοικούν ανενόχλητοι ανάμεσα στους ντόπιους Ισπανούς. Ο στόχος ήταν να γίνουν καθ’ όλα Ισπανοί, όμως κάτι τέτοιο δεν συνέβη, ενώ τα δικαστήρια συνέχιζαν να τους καταδιώκουν ανηλεώς, αν συλλαμβάνονταν. Οι ηλικιωμένες περιφέρονταν συχνά λέγοντας τη μοίρα, ενώ είναι γνωστό ότι κάποιοι εργάζονταν και ως ιππίατροι.
Η γλώσσα τους
Η μελέτη της γλώσσας των Ρομ είναι ο πιο ασφαλής τρόπος για να ακολουθήσουμε το νήμα της καταγωγής τους. Καταρχάς πρέπει να σημειωθεί ότι η γλώσσα των Ρομ δεν έχει καμία σχέση με τα αραβικά της Βορείου Αφρικής (Βαρβαρία) ή τα αραβικά της Αραβίας (αραβική χερσόνησος. Οι γλωσσολογικές μελέτες κατέδειξαν ότι οι διάλεκτοι των Ρομ συγγένευαν με ινδικές διαλέκτους, όπως οι γλωσσικές μορφές Χίντι και Παντζαμπί, και κυρίως με τα αρχαία σανσκριτικά. Έγιναν προσπάθειες να αποδειχτεί ότι οι Gitanos της Ισπανίας ήταν αραβικής καταγωγής, που όμως δεν ισχύει και επίσης διεδιδόταν ότι οι Gitanos δεν είχαν καμία σχέση για παράδειγμα με τους Bohemiens που ζούσαν σε άλλες χώρες, πράγμα που επίσης δεν ισχύει. Έτσι και αλλιώς δεν θα ήταν δυνατόν οι διωχθέντες Άραβες μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα να είχαν διαμορφώσει στην Ισπανία μια πολυάριθμη φυλή, ή οποία μάλιστα δεν μιλούσε την αραβική και δεν ακολουθούσε τα δόγματα του Μωάμεθ.
Μερικά παραδείγματα από τα γλωσσάρια: Ύδωρ/ Pani – ίππος/ Gra – Εστία/ σπίτι kerr < (σανσκριτικό) agaara (παντζάμπι aag) – γάλα/sout, sut (παντζάμπι doud) – Πρόβατο/bakro ή bakra – kότα/ kani
Να σημειωθεί ότι λέξεις σανκριτικής προέλευσης υπάρχουν και στα λατινικά και σε άλλες γλώσσες της Ευρώπης.
Η θρησκεία τους
Συνήθιζαν να ακολουθούν, έστω και επιφανειακά, τη θρησκεία του εκάστοτε τόπου, όμως φαίνεται ότι διατηρούσαν και δικά τους ινδουιστικά λατρευτικά έθιμα, όπως το να καίνε τα υπάρχοντα των νεκρών, συμπεριλαμβανομένης στη δυτική Ευρώπη και της καύσης της άμαξας (σε παλιότερα κείμενα αναφέρονται μετά βδελυγμίας ως πυρολάτρες ή σατανολάτρες), καθώς κατά πάσα πιθανότητα λάτρευαν ενσαρκώσεις (εκπορεύσεις) του Θεού, π.χ. τη «φρικτή» μαύρη θεότητα Κάλι και τον Σίβα, που κρατάει τρίαινα (trishul). Όταν έγιναν χριστιανοί ονόμασαν έτσι και το σταυρό.
Οι σταθμοί του μεγάλου ταξιδιού
Ι. Ινδία – Περσία: 224 μ.Χ. – 642 μ.Χ.
Για να αποφασίσει ένας άνθρωπος να εγκαταλείψει τον τόπο του πρέπει να υπάρχει η «έλξη» ή η «απώθηση», δηλαδή ένα κίνητρο να τον προσελκύει ή κάτι να τον αναγκάζει να φύγει. Η έλξη για τη μετανάστευση από τις Ινδίες στην Περσία δημιουργήθηκε μόλις οι Πέρσες κατέκτησαν τις Ινδίες. Τον 3ο μ.Χ. αιώνα ο σάχης της Περσίας Αρδασίρ κατέκτησε τη βόρεια Ινδία, δηλαδή την περιοχή του σημερινού Πακιστάν, και τη μετέτρεψε σε αποικία της Περσίας. Ήρθαν διάφοροι άνθρωποι από την Ινδία, αγρότες, βοσκοί, μισθοφόροι και παλατιανοί φρουροί, μουσικοί, λογιστές και έμποροι. Είχαν ακούσει ιστορίες για την πλούσια ζωή στην Περσία και θεώρησαν ότι εκεί θα είχαν καλύτερες ευκαιρίες. Αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Dom, ινδική λέξη που κανονικά σημαίνει άνθρωπος, αν και σήμερα σε ορισμένα μέρη της Ινδίας σημαίνει αποκλειστικά άνθρωπο από ορισμένες κάστες… Δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποια ήταν η τύχη αυτών των μεταναστών από την Ινδία. Κατά τα φαινόμενα δεν έφεραν μαζί τις γυναίκες τους και έτσι είναι δύσκολο να συγκαταλέγονται στους απογόνους των σημερινών Ρόμηδων. Υπάρχουν αναφορές ότι ο σάχης ζήτησε να έρθουν 12.000 μουσικοί από τις Ινδίες, για να αναβαθμίσει ακόμα περισσότερο τη ζωή των υπηκόων του.
Οι Ζοττ: Ζοττ ή Τζατ ήταν το όνομα που έδωσαν οι Άραβες σε Ινδούς. Οι άραβες ιστορικοί και γεωγράφοι μιλούν για την ύπαρξη εμπόρων της φυλής των Ζοττ στο Μπαχρέιν, σε κάποια πρώιμη φάση της ιστορίας. Είχαν συναλλαγές με την Ινδία διαμέσου της Ερυθράς Θάλασσας. Άλλοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν ως χωρικοί σε τουλάχιστον δύο χωριά και φαίνεται ότι παντρεύτηκαν με αυτόχθονες και αφομοιώθηκαν πλήρως από αυτούς. Καμια από τις δύο αυτές ομάδες δεν έμελλε να φτάσει στην Ευρώπη. Κάποιοι Ζοττ φαίνεται να ήταν μισθοφόροι που τους αντιμετώπιζαν ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας στον περσικό στρατό, οι οποίοι άλλαξαν στρατόπεδο και πολέμησαν με τους Άραβες, όταν φάνηκε ότι οι Πέρσες θα ηττηθούν. Οι Ζοττ που είχαν υπηρετήσει το Σάχη (ορισμένοι ήταν ήδη εγκατεστημένοι στην Περσία πριν από τις αραβικές κατακτήσεις και είχαν προσληφθεί μεμονωμένα ως παλατιανοί υπάλληλοι) θεωρήθηκαν αναξιόπιστοι και εκτοπίστηκαν από τους Άραβες. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν έφτασαν ποτέ στην Ευρώπη, καθώς ήταν εγγράμματοι, σε αντίθεση με τους ευρωπαίους Ρόμηδες…
ΙΙ. Κάτω από την αραβική κυριαρχία: 642 μ.Χ. – 900 μ.Χ.
Νέες αφίξεις από την Ινδία
Στην Αραβική Αυτοκρατορία σχηματίστηκε μια αυτοδιοικούμενη κοινότητα από Ινδούς μετανάστες που κράτησε περίπου 14 χρόνια. Οι άραβες τους έφεραν διά της βίας και τους εγκατέστησαν σε βαλτώδεις περιοχές στις όχθες του Τίγρη δίνοντάς τους αρκετές χιλιάδες βουβάλια. Στη συνέχεια όμως πλήθυναν και ισχυροποιήθηκαν, με αποτέλεσμα να έρθουν σε σύγκρουση με το Χαλίφη. Οι Ζοτ αντιστάθηκαν με επιτυχία μέχρι το 834, οπότε ηττήθηκαν, 300 σκοτώθηκαν, 500 πιάστηκαν αιχμάλωτοι και αποκεφαλίστηκαν, ενώ τελικά οι ζήτησαν ειρήνη, με 27.000 ανθρώπους να οδηγούνται αιχμάλωτοι στη Βαγδάτη. Οι μισοί από αυτούς εξορίστηκαν στην πόλη Αϊνζαρβώ (Αϊνταμπ) και όταν οι Έλληνες (βυζαντινοί) κατέλαβαν την πόλη αυτή το 855 οι Ζοττ εξορίστηκαν εκ νέου μαζί με τις γυναίκες, τα παιδιά, τις αγελάδες και τα βουβάλια τους, προς την ηπειρωτική Ελλάδα αυτή τη φορά. Είναι άγνωστο τι ακριβώς τους συνέβη. Είναι μάλλον απίθανο να έφτασαν στην Ευρώπη και αργότερα να αφοιμοιώθηκαν από άλλους Ρομ, 400 χρόνια μετά, καθώς η διάλεκτός τους επιβιώνει στη Μέση Ανατολή, αλλά όχι στην Ευρώπη. Οι υπόλοιποι από τους αιχμαλώτους του «Ζοττιστάν» στάλθηκαν σε διάφορες περιοχές της Αραβικής Αυτοκρατορίας, στην πόλη Χαϊνεκίν και στα συριακά σύνορα. Πιθανότατα αυτοί αποτέλεσαν τον κύριο όγκο των απειροπόλεμων Ρόμηδων, οι οποίοι μετακινήθηκαν βόρεια προς την Αρμενία και στη συνέχεια στην Ευρώπη, όπου εργάζονταν ως εργάτες γης. Τον ίδιο δρόμο πρέπει να ακολούθησαν και άλλοι Ινδοί που μετακινούνταν από την Περσία, νομάδες, τεχνίτες καλλιτέχνες που το πέρασμά τους δεν καταγράφηκε πουθενά, μολονότι κάποιοι απόγονοι των Ινδών μεταναστών βρίσκονται ακόμα στην Περσία. Μια ξεχωριστή ομάδα είναι οι Σίντι, που αναφέρονται από κάποιους άραβες και πέρσες λογοτέχνες. Η ομάδα Σίντι που υπάρχει σήμερα στην Ευρώπη μιλά μια παραλλαγή της γλώσσας των Ρόμηδων και φαίνεται ότι οι ρίζες τους βρίσκονται σε αυτήν την περίοδο. Οι Σίντοι υπηρετούσαν τους Άραβες ως έμπιστοι γραμματείς και λογιστές και ήταν περήφανοι για τους εαυτούς τους. Ένας χρονικογράφος αναφέρει «κάθε κοινός Σίντι ισχυρίζεται ότι είναι γιός κάποιου βασιλιά».
Για τους Ζοττ της Αντιόχειας είναι γνωστό ότι στάλθηκαν εκεί για να απομακρυνθούν από το αραβικό επιτελείο τα αναξιόπιστα στοιχεία που είχαν εργαστεί παλιότερα για το σάχη. Αργότερα οι χαλίφες έστειλαν και άλλους, μαζί με τα βουβάλια τους, για να εργαστούν ως βοσκοί. Τα βουβάλια χρησίμευαν για να διώχνουν τα λιοντάρια, τα οποία υπήρχαν τότε στην περιοχή. Με τη κατάληψη της Αντιόχειας οι Ζοττ της Αντιόχειας βρέθηκαν υπό τη βυζαντινή κυριαρχία. Αποδεδειγμένα μερικοί Ζοττ πέρασαν από την Αντιόχεια στα νησιά της Μεσογείου, αφού έχουμε την αναφορά σε κάποια νομαδική φυλή στην Κρήτη, μέσα σε σπηλιές και μαύρες σκηνές, στα 1323. Ο μοναχός Σίμων Σιμεώνις τους περιγράφει ως εξής:
«Επίσης εκεί, έξω από την πόλη, είδαμε κάποια φυλή της οποίας τα μέλη ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν από τον Χαμ, γιο του Νώε. Ποτέ ή σπανίως έμεναν σε κάποιο τόπο πέραν των τριάντα ημερών, αλλά συνεχώς περιπλανούνταν και έφευγαν, σαν να ήταν καταραμένοι από το Θεό, και μετά από την τριακοστή μέρα μετακινούνταν από αγρό σε αγρό με τις επιμήκεις σκηνές τους, μαύρες και χαμηλές, και από σπηλιά σε σπηλιά». Είναι άγνωστο τι τους συνέβη στη συνέχεια. Τώρα υπάρχουν και πάλι Ρόμηδες στην Κρήτη, όμως η γλώσσα τους δείχνει ταξίδι μέσα από την Αρμενία, όπως και στους υπόλοιπους Ρόμηδες της Ευρώπης.
Dom: Στην Αραβική Αυτοκρατορία λοιπόν υπήρχαν διάφορες ομάδες ινδικής καταγωγής, μια από τις οποίες ήταν οι Dom (ή Rom με αλλαγή του αρχικού συμφώνου). Άλλοι ήρθαν από την Ινδία στην Ευρώπη διαμέσου της Μέσης Ανατολής και άλλοι παρέμειναν στην Μέση Ανατολή. Έχει προταθεί ότι όλοι οι Ρόμηδες της Ευρώπης προήλθαν από την ίδια ημι- νομαδική ομάδα. Αυτή καθαυτή η λέξη Dom στην Ινδία σήμαινε άνθρωπος και είναι ο συνήθης τρόπος να αναφέρεται κανείς στον εαυτό του και να διαφοροποιείται από τους ξένους και τους παρείσακτους. Η λέξη Dom ή Rom, για τους μετανάστες που ξεκίνησαν από τις Ινδίες, δεν είχε υποτιμητική χροιά, διαφορετικά δεν θα αυτοαποκαλούνταν έτσι. Μια υποομάδα ανάμεσα στους Ρόμηδες της Ευρώπης ήταν οι Καλέ, που εγκαταστάθηκαν στη Φιλανδία και στη Βόρειο Ουαλία. Στην Ινδία βρίσκουμε ανθρώπους με αυτό το όνομα, τους οποίους οι βρετανοί άποικοι αποκαλούσαν «κούληδες». Να σημειωθεί ότι στην Ευρώπη υπάρχουν και άλλες περιοδεύουσες ομάδες, σύγχρονες και παλαιότερες, που δεν έχουν ινδική καταγωγή.
ΙΙΙ. Εντός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας: 900 μ.Χ. – 1454 μ.Χ.
Οι τελευταίοι μετανάστες από την Ινδία
Οι Ρατζμπούτ, μια ισχυρότατη κάστα της Ινδίας, ηττήθηκαν από τους μουσουλμάνους του Μωχάμετ Γουρ στα 1192 μ.Χ. Είναι δύσκολο να επέζησαν και να πρόλαβαν να φτάσουν στην Ευρώπη από το 1192 μέχρι το 1300 που έφτασαν οι υπόλοιποι Ρόμηδες, ώστε να αφομοιωθούν μαζί τους. Οι Ρατζμπούτ ίσως ήταν οι τελευταίοι που εγκατέλειψαν την Ινδία στο παρελθόν. Στο Τατζικιστάν (πρώην Σοβιετική Ένωση) υπάρχει μια ομάδα που αυτοαποκαλούνται, περιέργως, parya, έφτασαν εκεί το 19ο αιώνα μέσω του Αφγανιστάν και ο τρόπος ζωής τους μοιάζει με των Ρόμηδων.
Αναχώρηση από την Περσία: Το γλωσσολογικό επιχείρημα
Το γεγονός ότι στα ευρωπαϊκά ρομικά δεν υπάρχουν αραβικές λέξεις, δείχνει ότι οι Ρόμηδες που έφτασαν στην Ευρώπη δεν παρέμειναν για πολύ σε αραβοκρατούμενα εδάφη. Γλωσσολογικά αποδεικνύεται ότι ο δρόμος προς την Ευρώπη περνάει μέσα από την Αρμενία ή τουλάχιστον την αρμενική παροικία της Κιλικίας. Απόδειξη για αυτό είναι ότι η αρμενική γλώσσα επηρέασε την άρθρωση των Ρόμηδων, γεγονός που υποδηλώνει μακροχρόνια και έντονη επαφή. Για παράδειγμα, το σανσκριτικό γράμμα bh μετατράπηκε σε p – h, επειδή στην αρμενική δεν υπάρχει ήχος bh.
Στην Κωνσταντινούπολη
Με την εξάπλωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στα εδάφη τις δυτικής Αρμενίας και στις μεσογειακές ακτές της Ασίας (συμπεριλαμβανομένης της Αντιόχειας), έγινε ακόμα πιο ελκυστική για τους Ρόμηδες η Κωνσταντινούπολη. Στη συνέχεια ωστόσο υπήρξαν αρκετοί λόγοι που τους «έδιωξαν», όπως ο «Μαύρος Θάνατος», η μεταδοτική επιδημία που απλώθηκε πάνω από την Κωνσταντινούπολη το 1347, η ήττα των Βυζαντινών από τους Τούρκους στην Ασία και η προέλαση των Μογγόλων υπό την ηγεσία του Ταμερλάνου.
Αντί επιλόγου
Ένα ποίημα για τον πόλεμο του «Ζοττιστάν» που στόχευε στην εξόντωση (γενοκτονία) των Ζοττ, γραμμένο σε κλασική αραβική, που μιλά για τους Ζοττ, δια στόματος δήθεν των ίδιων… Πιθανόν ήταν διασκευή κάποιου ποιητή, πάνω σε κάποιο λαϊκό τραγούδι:
Ω, άνθρωποι της Βαγδάτης – να πεθάνετε.
Ο θυμός σας γεννιέται από τη λαχτάρα σας
για τους περίφημους χουρμάδες που στερείστε με τον αποκλεισμό μας.
Πολύ μπορεί ακόμα να κρατήσει.
Εμείς είμαστε που σας νικήσαμε με τη δύναμη των όπλων
και σας ξυλοκοπήσαμε μέχρι που ήσασταν ανήμποροι.
Δεν ευχαριστήσατε τον Αλλάχ
για τη γενναιοδωρία που δεχτήκατε.
Γι’ αυτό πείτε στους σκλάβους,
Τους φερμένους από την Αίγυπτο, να ρίξουν τα φράγματα
Και στους πλούσιους υποστηρικτές που φορούν μετάξι και χρυσό και κοφτερά στιλέτα περασμένα στις ζώνες τους.
Εμείς, παιδιά διπλής αποδημίας απ’ την Ινδία,
Εμείς θα συντρίψουμε τα κεφάλια σας.
Πλέουμε με περίτεχνα μαύρα καράβια φτιαγμένα απ’ το καλύτερο ξύλο.
Όταν θα μας πλησιάσετε στα κανάλια και τις λίμνες μας,
φυλαχτείτε.
Θα σας καταδιώξουμε όπως οι κυνηγοί κυνηγούν τα πουλιά.
Σαν τη μάχη με τους Ζοττ άλλη δεν μοιάζει.
Δεν είναι σαν να πίνεις και να τρως σε συμπόσιο.
Είμαστε εμείς που γευτήκαμε τον πόλεμο σαν βρέφη,
γενναίοι και στη στεριά και στη θάλασσα.
Θα σας επιτεθούμε και θα ευχαριστήσουμε τους εχθρούς σας.
Και τότε μπορείτε να θρηνείτε για τους εκλεκτούς χουρμάδες –
θα σας λείψουν στις ιερές γιορτές σας.
Θα συμφωνήσω με τον συγγραφέα Donald Kenrick, ότι αν οι Ρομ ήξεραν τι τους περίμενε, δεν θα έρχονταν ποτέ στην Ευρώπη. Για μένα, οι «τσιγγάνοι από την Ασία» είναι οι πιο αστραφτεροί άνθρωποι, που πετούν ελεύθεροι με τη χάρη και την καλοσύνη ενός πουλιού.