του Γιώργου Ανδρεαδάκη*
Ολόκληρη η ιστορία της Κρήτης και ευρύτερα του Μεσογειακού χώρου υπήρξε βαθιά επηρεασμένη από την καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς.
Μυθολογία, ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση, ήθη και έθιμα, συνήθειες διατροφής, εμπόριο, ιατρική, ακόμη και η θρησκεία μας φέρουν τη σφραγίδα του Αμπελιού και της Ελιάς.
Το 1901-1903 (μετά από κρίση στην αμπελοκαλλιέργεια στο νομό μας και στο νησί μας το 1893), αρχίζει η καλλιέργεια της ποικιλίας Σουλτανίνας, το 1915 αρχίζει να εξαπλώνεται.
Το 1922 με τον ερχομό των προσφύγων έχουμε την ανάπτυξη στην καλλιέργεια της σουλτανίνας στο νομό μας.
Οι πρόσφυγες την διαδίδουν ενώ το εμπόριο σταφίδας-σταφυλιού αναλαμβάνουν πρόσφυγες που είχαν στη Σμύρνη μεγάλους εξαγωγικούς οίκους. (Η περιοχή της Σμύρνης είχε 1.000.000 στρέμματα αμπέλια ήδη αναμπελωμένα από το 1912) όπως ο Κωνσταντινίδης είχε φυτέψει και ο ίδιος αμπέλια, ο Φλώρος και αργότερα μπαίνουν και οι ντόπιοι (Βασιλάκης, Ακράτος, Αφοι Γαλενιανού κ.λ.π.). Λίγο πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Κρήτη αρχίζει να αναλαμβάνει και γίνεται μια από τις σημαντικότερες αμπελουργικές περιοχές στην Ελλάδα.
Μεταπολεμικά για γενικότερους πολιτικοοικονομικούς λόγους ο ρόλος του κράτους γίνεται άμεσα πιο ενεργός. Το 1955, μετά από κινητοποιήσεις και αγώνες ορίζεται με νόμο τιμή ασφαλείας για την σταφίδα.
Την 1η Ιανουαρίου 1981 η Ελλάδα γίνεται το δέκατο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (τότε Ε.Ο.Κ.) .
Το 1983 έχουμε την μεγαλύτερη παραγωγή σταφίδας 102.673 τόνοι. Τότε καλλιεργούσαμε 450.000 στρέμματα αμπέλια στην Κρήτη. Σήμερα έχουμε γύρω στα 120.000 στρέμματα, και πάνω από το 80% βρίσκονται στο νομό Ηρακλείου.
Τον Απρίλιο του 1977 διαπιστώθηκε για πρώτη φορά στη Κρήτη η φυλλοξήρα στο χωριό Χουστουλιανά της Μεσαράς, θα μείνει ιστορική χρονιά στη μακρόχρονη πορεία της αμπελοκαλλιέργειας.
Η φυλλοξήρα είναι ένα μικρό έντομο, όπως είναι τα γνωστά μας έντομα, η μύγα, ο δάκος, η Μύγα της Μεσογείου κ.λ.π. Έχει μέγεθος περίπου ένα χιλιοστό, τρέφεται από το χυμό των αμπελιών έτσι τα αμπέλια σιγά-σιγά αδυνατίζουν, κιτρινίζουν, χάνουν την παραγωγικότητα τους, και στο τέλος καταστρέφονται τελείως.
Η φυλλοξήρα είναι είδος ιθαγενές των Η.Π.Α. Μέχρι το 1863 είχε παρατηρηθεί μόνο σε αυτοφυή αμερικάνικα αμπέλια του Μισισιπή στη Βόρεια Αμερική.
Στην Ευρώπη μεταφέρθηκε με έρριζα μοσχεύματα αμερικάνικων ειδών μεταξύ του 1858 και 1862.
Οι πρώτες ζημιές παρατηρήθηκαν στη Γαλλία το 1865. Το 1879 περισσότερα από 12.000.000 στρέμματα κατανεμημένα σε 52 νομούς της Γαλλίας είχαν καταστραφεί εντελώς από την φυλλοξήρα.
Στην Ελλάδα οι πρώτες προσβολές σημειώνονται το 1898 στη Μακεδονία (Πυλαία). Το 1929 οι αμπελώνες της Μακεδονίας, της Θράκης, τμήματος της Ηπείρου είχαν προσβληθεί. Το 1929 εισέβαλλε στη Θεσσαλία. Το 1946 διαπιστώθηκε προσβολή αμπελιών στην κεντρική Εύβοια και το 1947 στην Αττική, περιφέρεια Ωρωπού. Το 1957 βρέθηκε στα Μέγαρα το 1961 στη Ρόδο και το 1963 στη Κορινθία και την βόρειο ανατολικη Πελοπόννησο.
Η πιο αποτελεσματική μέθοδος παραμένει ακόμη και σήμερα εκείνη που πρότεινε ο Γάλλος καλόγερος Λάλιμαν το 1870. Τουλάχιστο στις βασικές της αρχές. Αυτός είχε για ερασιτεχνικούς σκοπούς μια συλλογή ποικιλιών στο Μπορντό. Μεταξύ των ποικιλιών αυτών υπήρχαν και κλήματα από αμερικάνικα αμπέλια.
Μέχρι το 1870 είχαν καταστραφεί όλες οι ποικιλίες των ευρωπαϊκών αμπελιών, ενώ τ αμερικάνικα κλήματα δεν έπαθαν τίποτα οι Γάλοι είχαν προκηρύξει παγκόσμιο διαγωνισμό 300.000 χρυσών φράγκων για να βρεθεί λύση στη φυλλοξήρα. Σ’ αυτό τον διαγωνισμό συμμετείχε και ο ηρακλειώτης Μίνως Καλοκαιρινός. Το βραβείο το πήρε τελικά ο Λάλιμαν ο καλόγερος. Η μέθοδος αυτή με δυο λόγια είναι η εξής φυτεύουμε το χωράφι, που προορίζουμε για αμπέλι με το κατάλληλο κλήμα αμερικάνικου αμπελιού (υποκείμενο). Πάνω σ’ αυτά τα κλήματα μπολιάζουμε την ποικιλία (εμβόλιο) που θέλει ο παραγωγός. Έτσι δημιουργείται ένα καινούργιο κλήμα που έχει ρίζες αμερικάνικου αμπελιού και επομένως ανθεκτικό στη ριζόβια μορφή φυλλοξήρα και φύλλωμα ευρωπαϊκού αμπελιού και γι’ αυτό είναι ανθεκτικό στη φυλλόβια φυλλοξήρα.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αγροτική πολιτική της κρητικής πολιτείας. Ο νόμος που θέσπισε για τη φυλλοξήρα αναδεικνύει μεταξύ άλλων τη βαθιά γνώση του, γύρω από το αντικείμενο τόσο από φυτοπαθολογικής όσο και νομικής πλευράς. Η νομοθεσία την οποία θέσπισε είχε ως αποτέλεσμα να θωρακισθεί η Κρήτη από την φυλλοξήρα, ασθένεια η οποία δημιούργησε σοβαρό πρόβλημα στη λοιπή Ελλάδα ήδη από το 1910 ενώ στη Κρήτη έφθασε τελικά το 1970-1972. Πρόληψις εισβολής φυλλοξήρα Νόμος 57 15/8/1899.
Στη Κρήτη η φυλλοξήρα διαπιστώθηκε τον Απρίλιο του 1977 στο χωριό Χουστουλιανά του Ν. Ηρακλείου. Πρέπει να είχε φθάσει το 1970 -1972 σε μια κηλίδα που αρχικά δεν ξεπερνούσε τα 1000 στρέμματα.
Σε χρονικό διάστημα 11χρόνων εξαπλώθηκε σε όλες σχεδόν τις αμπελουργικές περιφέρειες του Ν. Ηρακλείου (Μαλεβίζι-Τέμενος κ.λ.π.) ενώ αναφέρθηκαν μολύνσεις και στους νομούς Χανίων και Ρεθύμνου. Φαίνεται ότι στη Κρήτη η ταχύτητα εξάπλωσης δεν διέφερε από εκείνη που σημειώθηκε στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας.
Στις κρατικές υπηρεσίες που πιάστηκαν στον ύπνο επικράτησε πανικός. Δεν ήξεραν τι να κάνουν. Αποφασίζουν διάφορα σπασμωδικά μέτρα που φυσικά δεν είχαν αποτέλεσμα. Ένα μέτρο που πήραν π.χ. ήταν ο εντοπισμός της φυλλοξήρας με αεροπλάνο. Ένα άλλο η καταστροφή όλων των κλημάτων της κηλίδας με ζιζανιοκτόνο, το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε λόγω αντίδρασης των αγροτών. Ένα τρίτο ο ψεκασμός της επιφάνειας της κηλίδας του Αυγούστου που το έντομο βρισκόταν σε βάθος λόγω ξηρασίας. Τεράστια ποσά δαπανήθηκαν άσκοπα. Έφθασαν να περικυκλώσουν την περιοχή των Χουστουλιανών για την απολύμανση των αυτοκινήτων.
Με τα χρόνια η φυλλοξήρα κατέστρεφε τις αμπελοκαλλιέργειες δημιουργώντας μεγάλα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Το 1984 ιδρύθηκαν από τις τέσσερις ενώσεις του Νομού μας Ηρακλείου-Πεζών-Μονοφατσίου-Μεσσαράς. Τα συνεταιριστικά φυτώρια ΣΥΦΥΝΗ που σήκωσαν μεγάλο βάρος της αναμπέλωσης αργότερα θα συμμετάσχει και η Κ.Σ.Ο.Σ.
Το 1988-1992 ήταν στη κορύφωση η αναμπέλωση. Κάθε χρόνο αυτή τη περίοδο γινόταν αναμπέλωση, σε περίπου 20.000στρέμματα.
Η τότε κυβέρνηση το 1990 αδυνατούσε να εγκρίνει κονδύλια για να κλαδευτούν οι κρατικές μητρικές φυτείες αμερικανικών υποκειμένων. Στις 13 Φεβρουαρίου 1990 διαβάζουμε στο τοπικό τύπο επιχείρηση «κομάντος» από 50 Ηρακλειώτες Αγρότες στις φυτείες στη Κοπαϊδα έκτασης 4.000 στρεμμάτων. Ήταν αγρότες από τον Κρουσώνα – Προφήτη Ηλεία – Αυγενική – Δαφνές – Άγια Βαρβάρα – Ρογδιά – Άγιος Σύλλας – Άγιος Θωμάς – Μεταξοχώρι.
Η επιχείρηση κράτησε 6 μέρες και πήραμε 6 φορτηγά που μετά από επεξεργασία έδωσαν 700.000 περίπου μοσχεύματα ριζοβολίας και εμβολιασιμα (υποκείμενα).
Όλος σχεδόν ο 20ος αιώνα και οι αρχές του 21ου αιώνα είχαν μπολιαστεί με τους αγώνες των αγροτών, και κύρια των σταφιδοπαραγωγών στο νομό μας, και στην Κρήτη μας.
Η στήριξη της οικονομίας της Κρήτης μόνο στον τουρισμό εγκυμονεί κινδύνους για την εθνική οικονομία για την συγκράτηση του πληθυσμού στην ύπαιθρο και για την ισορροπία των οικοσυστημάτων (πρόσφατο παράδειγμα αυτό που βιώσαμε με το κοροναϊό στο τουρισμό).
Η φυλλοξήρα ήταν η αφορμή οι αιτίες είναι βαθύτερες για την συρρίκνωση της αμπελοκαλλιέργειας. Η αγροτική παραγωγή και ο τουρισμός στο νησί δεν μπορούν να αποτελούν παράλληλες δράσεις, αλλά επιβάλλεται προς όφελος και των δυο τομέων να αποτελούν ενιαίους τομείς της οικονομίας.
Ενσωματωμένα σε ένα σχέδιο ήπιας ανάπτυξης με βάση τα νέα δεδομένα που καθορίζονται από την κλιματική αλλαγή. Έτσι καθίσταται εφικτή η ισόρροπη ανάπτυξη πρωτογενή-δευτερογενή και τριτογενή τομέα.
Οι επιδοτήσεις συχνά προσανατόλισαν τη διάρθρωση της παραγωγής προς αδιέξοδες κατευθύνσεις και ενθάρρυναν την υποβάθμιση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων. Τα μεγάλα δομικά και διαρθρωτικά προβλήματα της γεωργίας μας (ο μικρός γεωργικός κλήρος, η γήρανση του πληθυσμού, η χαμηλή παραγωγικότητα, το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης) όχι μόνο δεν αντιμετωπίστηκαν, αλλά όπως φαίνεται η εισοδηματική «ευεξία» εξασφαλίστηκε μέσω του κρατικού προστατευτισμού και μέσω των ευρωπαϊκών επιδοτήσεων.
Η ύπαρξη της αγροτικής παραγωγής είναι συνυφασμένη με συλλογικές δράσεις λόγω της ιδιαίτερης διάρθρωσης του αγροτικού τομέα.
Το μέλλον της αγροτικής παραγωγής θα εξαρτηθεί από την έμφαση που θα δοθεί στη παραγωγή, στη ποιότητα, στη ταυτότητα και την εμπορία των αγροτικών προϊόντων.
Μπροστά μας είναι οι ευθύνες, οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι. Απ’ όλους μας εξαρτάται αν θα σταθούμε στο ιστορικό ύψος των καιρών.
Η γεωργία μας σήμερα βρίσκεται να «παλεύει» στον «αυτόματο πιλότο» χωρίς σχέδιο, χωρίς προγραμματισμό, χωρίς αντίληψη σχεδιάζω καλλιέργειες προγραμματίζω παραγωγές, χωρίς πολιτική τροφίμων και όλα να εξαντλούνται στις αποζημιώσεις και στις επιδοτήσεις.
*Τεχνολόγος Γεωπόνος, επίτιμος πρόεδρος Τεχνολόγων Γεωπόνων Ανατολικής Κρήτης πρώην μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Ηρακλείου (Ε.Α.Σ.Η.), εκπρόσωπος των εργαζομένων της Ε.Α.Σ.Η. το διάστημα 2.000-2007.
Μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία.
