Του Δημήτρη Πουλή
Ένας καλός φίλος με ρώτησε «τι μπορεί να μας διδάξει η πανδημία;». Βέβαια το ερώτημα είναι γνησίως αδύνατο να απαντηθεί γιατί «Πάσα διδασκαλία και πάσα μάθηση διανοητική εκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως». (Αριστοτέλης) Συνεπώς αυτά που μπορεί να μας διδάξει η πανδημία και οι αλλαγές που έχουν έρθει στη ζωή μας ΔΕΝ είναι άλλα από αυτά που ήδη υπάρχουν στην αντίληψη μας σε συνειδητό ή υποσυνείδητο επίπεδο. Αυτό το πεδίο λοιπόν θα προσπαθήσω να συμπληρώσω με το παρακάτω κείμενο.
Ας φέρουμε λοιπόν στη σκέψη μας δυο πεδία : ένα μεγάλο και ένα όχι ασήμαντο.
Πολλά χρόνια τώρα, μιλάμε για παγκοσμιοποίηση. Μια μεγάλη λέξη με διπλό περιεχόμενο. Γιατί στις μεγάλες λέξεις πρέπει να ρωτάμε «για ποιόν;» Δημοκρατία, «για ποιόν;» πρόοδος «για ποιόν;» κλπ. Η παγκοσμιοποίηση λοιπόν είναι μια διαδικασία ολοένα μεγαλύτερης επικοινωνίας, εμπορικών συναλλαγών, αλληλεξάρτησης. Επίσης όμως είναι ο ευφημισμός της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Γιατί οι ωφελημένοι από την εξαγωγή των παραγωγικών δραστηριοτήτων σε άλλες χώρες δεν ήταν ούτε οι λαοί των πλούσιων χωρών, ούτε αυτοί των φτωχών χωρών.
Το ορατό αποτέλεσμα είναι μια εξαιρετικά σύνθετη παραγωγική οργάνωση που διαθέτει 3 παράλληλα, αλληλοεπιδρώντα δίκτυα. Την εφοδιαστική αλυσίδα, (βιομηχανική και αγροτική παραγωγή, ενέργεια, πρώτες ύλες), την οικονομική συσκευή, (‘θεσμοί’, έλεγχος χρήματος, τράπεζες, επενδυτικά σχήματα, μαύρο χρήμα) και την γεωπολιτική (έλεγχος εμπορικών δικτύων, στρατιωτικές και τεχνολογικές δράσεις). Οι πολιτικές που υλοποιούνται έχουν από καιρό ξεπεράσει τα εθνικά όρια και τον έλεγχο των πολιτών. Η δημοκρατία είναι ένα κενό κέλυφος. Αυτή λοιπόν την εικόνα των διεθνών διευθετήσεων, έρχεται να διαταράξει ένας …ιός. Ας είναι λοιπόν αυτό το πρώτο πράγμα που μπορεί να μας διδάξει η πανδημία :
Α. κάτι που φαίνεται ακράδαντο και εδραιωμένο μπορεί να απειληθεί και να αλλάξει από κάτι ανεπαίσθητο[1].
Η αντίδραση του συστήματος, επίσης μπορεί να είναι διδακτική. Οι διαταραγμένοι που παριστάνουν τους πολιτικούς, (τραμπ, τζονσον μπολσοναρο, …) αγνοούν με την θρασύτητα του ανίδεου, τις επιστημονικές προειδοποιήσεις. (αναφέρομαι στις προειδοποιήσεις του παγκόσμιου οργανισμού υγείας (ΠΟΥ) από τον Σεπτέμβριο του 2019, https://tvxs.gr/news/ygeia/i-ekriksi-mia-pagkosmias-thanatiforas-pandimias-einai-thema-xronoy ) Στη συνέχεια βλέπουμε μέτρα πρωτόγνωρα, μέτρα πολεμικού χαρακτήρα, άγνωστα σε πολλές γενιές πολιτών. Κλείσιμο μαγαζιών, κλείσιμο συνόρων, απαγόρευση κυκλοφορίας. Ένας πόλεμος χωρίς βόμβες. Τα μέτρα αυτά, που πραγματικά χρειάζονται στις δεδομένες περιστάσεις, επίσης είναι και ένας ψυχολογικός πόλεμος, μια προετοιμασία … (και πάλι το ερώτημα «για ποιόν;»). Ο Τραμπ, απροκάλυπτος, διαλαλεί την σταθεροποίηση των αγορών, λες και τα μηδενικά που χάθηκαν θα αλλάξουν σε κάτι τις ζωές αυτών που τα έχουν. Το σημαντικό είναι το γεγονός ότι ανεξάρτητα από το πόσο θα κρατήσει αυτή η κατάσταση πολιορκίας, μια ύφεση που δεν θα αντιμετωπιστεί στο επίπεδο των καθημερινών ανθρώπων μπορεί να φέρει τις ζωές τους (μας) αιώνες πίσω. Ας είναι λοιπόν δύο ακόμα συμπεράσματα που μπορεί να μας υποδείξει η πανδημία :
Β. οφείλουμε να παίρνουμε πολύ σοβαρά υπ’ όψη τις προειδοποιήσεις της επιστήμης. Έγκαιρα!
Στο βιβλίο «το δόγμα του ΣΟΚ», η Ναομι Κλάϊν εξηγεί πως το καπιταλιστικό σύστημα αξιοποιεί τις κρίσεις (πραγματικές ή τεχνητές) για να αιφνιδιάσει και επιβάλλει λύσεις που θα ήταν αδιανόητες σε άλλη περίπτωση. Μέχρι το 2001, ήταν αδύνατο να σου κάνουν σωματική έρευνα χωρίς ένταλμα, μετά το σοκ της 11ης Σεπτεμβρίου είναι κοινή πρακτική σε κάθε αεροπορικό ταξίδι. Η πανδημία κάποια στιγμή θα τελειώσει. Πως θα είναι τότε οι εργασιακές σχέσεις; Σε ποια οικονομική κατάσταση θα βρεθεί η πλειοψηφία του πληθυσμού; (και πως άραγε να μην ακούσουμε ξανά ότι «οι τράπεζες πλήρωσαν την κρίση»[2]). Τώρα, αυτή την ώρα της «αναμπουμπούλας», στερούμαστε ακόμα και την δυνατότητα μιας διαμαρτυρίας, αποκλεισμένοι στο σπίτι μας.
Γ. Οι λαοί οφείλουν να είναι σε εγρήγορση για να μην αφήνουν την καταστροφική νεοφιλελεύθερη ιδεολογία να διαχειρίζεται τις κρίσεις σαν ευκαιρία (για την ελιτ)[3].
Ως υποσημείωση εδώ μπορούμε να δούμε την συμπεριφορά του Κινεζικού συστήματος: μετά από την ‘αυθόρμητη’ αντίδραση της εξουσίας να κρύψει το πρόβλημα κάτω από το χαλί, υπήρξε μια τεράστια κινητοποίηση μέτρων και μέσων. Ήδη, η εκεί επιδημία μοιάζει να ελέγχεται. Τώρα εργάζονται, με την ισχύ μιας βιομηχανικής υπερδύναμης, για φάρμακο ή εμβόλιο. Ταυτόχρονα, δείχνουν την αλληλεγγύη τους στην Ιταλία, όταν άλλες χώρες τσιγκουνεύονται το δικό τους φαρμακευτικό υλικό.
Δ. Είναι πάντα ο ρόλος μιας επερχόμενης ηγεμονίας να φέρνει δώρα (ας είναι και χάντρες) στους ιθαγενείς.
Επιτρέψτε μου να επεκταθώ λίγο περισσότερο σε μια θεωρητική αναζήτηση. Στην ανάλυση συστημάτων, εμφανίζεται ο όρος πολυπλοκότητα[4] (complexity). Είναι μια δύσκολη έννοια, θα προσπαθήσω να την αποδώσω με παραδείγματα. Εύκολα κατανοούμε ότι ένας υπολογιστής είναι πιο πολύπλοκος από μια γραφομηχανή. Χρησιμοποιούμε τον υπολογιστή σαν γραφομηχανή, ενώ είναι πιο πολύπλοκος (και ακριβός), γιατί κερδίζουμε από αυτό. Υπάρχει λοιπόν κίνητρο, κέρδος από αυτή τη μετάβαση. Παρόμοια, φτιάξαμε το τρεχούμενο νερό στα σπίτια μας και ταυτόχρονα είχαμε περισσότερη άνεση, καθαριότητα, άλλη ποιότητα ζωής. Φυσικά αυτό το νερό έφερε μαζί του και ένα λογαριασμό. Κανείς δεν θα σκεφτόταν να επιστρέψει στο παρελθόν της στάμνας για να γλυτώσει το λογαριασμό νερού. Στη συνέχεια το δίκτυο ύδρευσης επεκτάθηκε, δημιουργήθηκαν και τα άλλα δίκτυα (ηλεκτρικό, αποχέτευση, τηλέφωνο, κλπ) και κάθε ένα από αυτά είχε αναπόφευκτα ένα λογαριασμό μαζί του. Σε κάθε τέτοιο βήμα υπάρχει κέρδος, το οποίο μπορούμε να το περιγράψουμε με μια οικονομική έννοια : Return on complexity (κέρδος από την πολυπλοκότητα). Η έννοια αυτή είναι παράγωγη, παρόμοια με την πρωταρχική: return on investment (ROI), απόδοση μιας επένδυσης (υπάρχει και στις συναρτήσεις του …excel). Παρόμοια υπολογίζουμε μια ακόμα έννοια «energy return on energy investment», που είναι η ενέργεια που παίρνουμε σε σχέση με αυτή που καταβάλουμε σε όρους ενεργειακού ισοζυγίου. Οι πρώτες πετρελαιοπηγές για παράδειγμα, ήταν λίγα μέτρα κάτω από την επιφάνεια και με ένα βαρέλι πετρέλαιο έβγαζαν 100 βαρέλια αργό. (απόδοση 1:100). Σήμερα, στα λιγότερο πλούσια σχιστολιθικά πετρελαϊκά αποθέματα η απόδοση είναι 1:3. Εννοείται ότι αν η αναλογία πέσει κάτω από 1, δεν υπάρχει κανείς λόγος να βγάζουμε πετρέλειο. Αντίστοιχα λοιπόν, ορίζεται η έννοια return on complexity, δηλαδή το κέρδος σε (τροφή, ενέργεια, εργασία) από μια πιο σύνθετη διαδικασία. Έτσι πορεύεται ο σύγχρονος κόσμος μέχρι που, για κάποιο λόγο, η πολυπλοκότητα δεν φέρνει κέρδος. Τότε η πολυπλοκότητα καταρρέει (αφού κοστίζει παραπάνω) και συμβαίνει μια απλοποίηση. Σε επίπεδο οργανωμένων κοινωνιών αυτό ισοδυναμεί με κατάρρευση. Ίσως σήμερα να είμαστε κοντά σε αυτό. Η τωρινή περιχαράκωση, με φραγή συνόρων αλλά και παύση του οικονομικού κύκλου, καταστρέφει τις εφοδιαστικές αλυσίδες. Μηχανισμοί που χρειάστηκαν πολλά χρόνια να εγκαθιδρυθούν κινδυνεύουν με άμεση κατάρρευση. Το ίδιο συμβαίνει σε δεκάδες όψεις της σύγχρονης ζωής. Η σκέψη λοιπόν ότι αυτή η δομή που σήμερα ζούμε ίσως έχει (μία ή πολλές) «αχίλλειο πτέρνα», επιβάλλει αναθεωρήσεις στο σύνολο της πολιτικής μας ζωής. Το σύνθημα «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» συμπληρώνεται με το «αυτός ο κόσμος είναι επικίνδυνος».
Ε. Αν απελευθερωθούμε από την αισιοδοξία ότι «αυτός ο κόσμος είναι ο καλύτερος δυνατός»[5] θα κινητοποιήσουμε την φαντασία μας στο πως αυτός ο κόσμος θα γίνει καλύτερος ή πιο σημαντικό τι σημαίνει ένας καλύτερος κόσμος.
Ας δούμε άλλο ένα παράδειγμα : στο Ηράκλειο υπάρχει ένα (μερικώς παλαιό) δίκτυο ύδρευσης. Από την εποχή της δημιουργίας του, είχε προβλήματα που προκαλούσε η έλλειψη σχεδιασμού και χρηματοδότησης. Σαν αποτέλεσμα, η λειτουργία ήταν προβληματική και κάθε νοικοκύρης είχε δύο δεξαμενές, μία για να συγκεντρώνει το νερό του δικτύου και μία στην ταράτσα για να τροφοδοτεί το δικό του κύκλωμα. Αν η ιδιωτική δαπάνη των πολιτών για 2 δεξαμενές, μοτερ ή πιεστικό, και κόστος λειτουργίας χρησιμοποιούταν για ένα σωστό δημόσιο κοινόχρηστο δίκτυο θα υπήρχε πολύ καλύτερη υπηρεσία (παροχή, πίεση, διαθεσιμότητα) και πολύ μικρότερο τελικό κόστος. Αυτή είναι η μία όψη του νομίσματος. Γιατί, αν το σκεφτούμε αλλιώς, η ιδιωτική αποθήκευση προσδίδει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στην διαθεσιμότητα νερού. Οι κατανεμημένοι πόροι βοηθούν σε μια αστοχία του κεντρικού συστήματος (π.χ. μια βλάβη στο αντλιοστάσιο). Το σημαντικό είναι να κατανοήσουμε την σημασία και την επίδραση των επιλογών μας. Φυσικά, στην περίπτωση του νερού, μπορούμε να έχουμε και καλό δημόσιο δίκτυο ύδρευσης και μια μικρή ατομική αυτονομία (αποθήκευση). Όμως, στο σύγχρονο κόσμο, μέσα από την ιδεολογία του ανταγωνισμού, αναζητούμε την (οικονομική) βελτιστοποίηση αγνοώντας την ανθεκτικότητα (resiliency). Έτσι δημιουργούμε συστήματα ανεπίστροφα, στα οποία και μόνο η σκέψη της επιστροφής είναι καταστροφή. Παράδειγμα το ευρώ. Παρά τις εγγενείς αδυναμίες του, που δεν μπορεί να αναλυθούν εδώ, είναι ένας μηχανισμός «χωρίς επιστροφή» (αυτό είναι φυσικά ψευδές, υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα νομισματικών ανατροπών). Έτσι σε μια κρίσιμη στιγμή της πρόσφατης ιστορίας η χώρα μας έμεινε χωρίς καμιά άμυνα νομισματικής πολιτικής.
ΣΤ. Ένα τελευταίο λοιπόν παρατήρημα από την κρίση που φέρνει η πανδημία είναι η ανάγκη να επανυπολογίσουμε τις προτεραιότητές μας. Να σκεφτούμε την ασφάλεια και την ανθεκτικότητα του οικονομικού μας συστήματος. Να επανασχεδιάσουμε προτεραιότητες και ισορροπίες. Αν σωστά κατανοήσουμε αυτές τις υποδείξεις της πανδημίας και την συνεχή, με αυξανόμενη ένταση, προειδοποίηση για την κλιματική αλλαγή, οφείλουμε να δημιουργήσουμε το νέο παραγωγικό μοντέλο με επίκεντρο τον άνθρωπο και όχι το κέρδος.
Αλλάζω τελείως πεδίο παρατήρησης για να δούμε ένα πρόβλημα ανθρώπινων σχέσεων : στις παρέες με περισσότερα από 2 άτομα, σπάνια θα δείτε μια τακτοποιημένη συζήτηση. Συστηματικά διακόπτουμε τους άλλους, αλλάζουμε θέμα, δεν μπορεί κανείς να κρατήσει μια ροή σκέψης και αναζήτησης (πως είναι οι Σωκρατικοί διάλογοι; Καμία σχέση). Για πάρα πολλά χρόνια, από τα σχολεία μέχρι την τηλεόραση, οι άνθρωποι διαπαιδαγωγούνται σε αυτή τη στάση. (η συζήτηση για το πως έγινε αυτό είναι μεγάλη, σε τελευταία ανάλυση όμως η αιτία βρίσκεται στην καταστροφή του συστήματος ανταπόδοσης της εργασίας : όσοι δουλεύουν πιο πολύ παίρνουν λιγότερα από τους χαραμοφάηδες – σε αντίθεση με τις διακηρύξεις). Τώρα, που οι παρέες γίνονται τηλεφωνικά, με ανοικτή ακρόαση, το μέσο επιβάλλει την απλή στάση: μιλάει ένας τη φορά, γιατί αν μιλάνε παραπάνω δεν ακούγεται κανείς. Μοιάζει πολύ μικρό και δευτερεύον το θέμα αυτό. Δεν είναι. Δείχνει τον πολιτισμό μας, την ναρκισσιστική συμπεριφορά μας, σχετίζεται άμεσα με την τηλεοπτική διαπαιδαγώγηση και την αντίληψη για την πολιτική που επικρατεί.
Ζ. Το πρώτο βήμα για να γίνει κάτι, οτιδήποτε, είναι να υπάρχει συνεννόηση. Και για να υπάρχει συνεννόηση, πρέπει να υπάρχει συ(νανα)ζήτηση, και για να υπάρχει συζήτηση πρέπει να (επιλέγουμε να) ακούμε ο ένας τον άλλο.
Αν τα παραπάνω μπορεί να σχετιστούν με την εμπειρία της πανδημίας και να μπούν στο συλλογικό υποσυνείδητο δεν μπορώ να πω. Είναι εξ’ άλλου προσωπική ευθύνη καθενός να ζήσει ως πολιτικό ον (δηλαδή άνθρωπος).
Ευχαριστώ για την υπομονή σας.
ΥΓ. μεταφέρω μια άποψη από τον Paul Ehrich βιολόγο : «Αν ήμουν άγριο ζώο, ο κορωνοϊός θα ήταν ο ήρωάς μου»
[1] Υπάρχει όνομα στο φαινόμενο αυτό. Λέγεται «φαινόμενο της πεταλούδας», που είναι ο εκλαϊκευτικός όρος για την ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες που υπάρχει σε κάθε μη γραμμικό σύστημα. Σύμφωνα με αυτό, η κίνηση του αέρα από το φτερούγισμα μιας πεταλούδας μπορεί να τροποποιήσει τον καιρό στο μέλλον. Οι πολιτικοί μας είτε το αγνοούν, ως επιστήμη, είτε δεν το καταλαβαίνουν.
[2] https://www.sofokleousin.gr/telika-oi-trapezes-plirosan-to-marmaro-tis-krisis
[3] Μετά την καταστροφή της Ν. Ορλεάνης, από τον τυφώνα Κατρίνα, ο Μιλτον Φριντμαν, ο προφήτης του νεοφιλελευθερισμού, είδε την ευκαιρία της καταστροφής της δημόσιας εκπαίδευσης : πρότεινε την ολική ιδιωτικοποίηση της εκπαίδευσης, με παροχή κουπονιού δικαιωμάτων στους πολίτες. Όταν χαθεί η δημόσια υποδομή, και το κοινό αγαθό της εκπαίδευσης γίνει εμπόρευμα φέρνει πιο κοντά τον εφιάλτη της νεοφιλελεύθερης κοινωνίας.
[4] Ο ορισμός της πολυπλοκότητας αναφέρεται στην οικονομία που πετυχαίνει ένας μη απωλεστικός συμπιεστικός αλγόριθμος στην περιγραφή του συστήματος. Παράδειγμα : ένας απλός ήχος περιγράφεται με την συχνότητα και την ένταση (2 αριθμοί). Ο ήχος ενός μουσικού οργάνου, περιέχει εκτός από τη θεμελιώδη αρκετές αρμονικές με διαφορετικά πλάτη (αριθμοί περισσότεροι από 2). Ο ήχος ενός μουσικού οργάνου είναι πιο πολύπλοκος.
[5] Αναφέρομαι στο γνωστό λογοπαίγνιο : «αισιόδοξος είναι αυτός που πιστεύει ότι ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος που μπορεί να υπάρξει. Απαισιόδοξος είναι αυτός που φοβάται πως αυτό είναι αλήθεια»
