Αρχές του 1928, μια εποχή με πολλά χαρακτηριστικά όμοια με τα σημερινά. Η Ελλάδα βρισκόταν μπροστά σε μια χρεοκοπία, εξαιτίας τόσο των προηγούμενων κυβερνητικών χειρισμών, αλλά και των διαρκών πολεμικών συγκρούσεων στους οποίους είχε εμπλακεί η χώρα επί μια δεκαετία (1912-1922). Ήταν και τότε εποχή με μνημόνια και μορφές διεθνούς επιτήρησης από τους Ευρωπαίους «συμμάχους» και τις ΗΠΑ, που δεν απέτρεψαν τη χρεοκοπία, η οποία ήλθε τον Μάιο του 1932, όταν ο Ελευθέριος κήρυξε παύση πληρωμών.
Η «λύση» και τότε ήταν να πληρώσουν τα εύκολα θύματα, που δεν έφταιγαν. Ο απλός Έλληνας. Ο φτωχός λαός. Ο εργαζόμενος, ο αγρότης, ο μικρός έμπορος και βιοτέχνης. Φόροι επί φόρων, έκτακτοι και τακτικοί, χαράτσια σχεδόν καθημερινά. Η οργή του κόσμου μέρα με τη μέρα μεγάλωνε.
Και τότε η οργή έγινε ένα ανεξέλεγκτο ποτάμι θυμωμένων ανθρώπων, που σάρωσε τα πάντα! Ένα ανοργάνωτο, αρχικά, κίνημα που ξεκίνησε από την Κρήτη και επεκτάθηκε σε όλη την Ελλάδα! Επί μήνες, από τα μέσα του Γενάρη του 1928, μέχρι την άνοιξη συγκλόνισε το νησί. Τον κλονισμό αυτό αισθάνθηκε ολόκληρη η χώρα, όσο περνούσε ο χρόνος. Και μετατράπηκε σε πολιτικό κίνημα που οδήγησε στην ανατροπή της κυβέρνησης και στην επιστροφή του Ελευθερίου Βενιζέλου στην κυβερνητική εξουσία, στην τελευταία του θητεία ως πρωθυπουργού, την περίοδο 1928-32. Μια πρωθυπουργία πάντως που απείχε πολύ από τις προηγούμενες σε σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά της χαρακτηριστικά. Ο Βενιζέλος στην τελευταία του πρωθυπουργία ήταν υπερβολικά συντηρητικός, ακύρωσε πολλά εμφανιζόμενα στοιχεία του κοινωνικού προοδευτισμού του, δεν στηρίχτηκε στο λαό, θεσμοθέτησε ακόμη και αυταρχικούς νόμους, όπως το ιδιώνυμο σε βάρος των κομμουνιστών. Η Ελλάδα, εξαιτίας των πολιτικών της προηγούμενης αλλά και αυτής της περιόδου, μπήκε σε μια περίοδο που οδήγησε τελικά στη φασιστική δικτατορία Μεταξά, με την κατάργηση ακόμη και των στοιχειωδών δημοκρατικών δικαιωμάτων. Τότε που γέμισαν οι φυλακές και τα ξερονήσια με χιλιάδες αριστερούς και δημοκρατικούς πολίτες και στο δρόμο κυκλοφορούσαν οι άνθρωποι μόνο αν είχαν άδεια της νεολαίας του Μεταξά, της φοβερής και τρομερής ΕΟΝ, η οποία έφτασε ακόμη και στο σημείο να ελέγχει και να εκδίδει τα σχολικά βιβλία!
Η εξέγερση των αγροτών της Κρήτης, στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια και η οποία συμπαρέσυρε όλη την Ελλάδα, περίπου άγνωστη σήμερα παρά την ένταση και τη διάρκειά της, ξεκίνησε από τις Μοίρες, την Τρίτη 17 Ιανουαρίου 1928, την ίδια μέρα που μια άλλη αντιφορολογική διαδήλωση, μικρότερης κλίμακας, γινόταν στην Κέρκυρα. Αγρότες της περιοχής Μεσαράς, αγανακτισμένοι από τη βαριά φορολογία, αλλά και το γεγονός ότι ο τοπικός έφορος τούς ζητούσε επιπλέον χρήματα και για τις προηγούμενες χρονιές, συγκεντρώθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν. Οι εφημερίδες έγραψαν την επομένη ότι περίπου 500 αγρότες συγκεντρώθηκαν στην πλατεία των Μοιρών και κατευθύνθηκαν οργανωμένα στο φορολογικό γραφείο. Εκεί, πέρα από την είσπραξη των φόρων, εκδικάζονταν και οι ενστάσεις φορολογουμένων για αναδρομική φορολογία προηγούμενων ετών. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Τύπου της εποχής, 1.500 αγρότες θα έπρεπε να πληρώσουν 1,5 εκατομμύριο δραχμές, δηλαδή μέσο όρο από 10.000 δραχμές ο καθένας, ποσό τεράστιο για την εποχή. Όλες οι ενστάσεις απορρίφθηκαν, γεγονός που ήταν η σπίθα για τον ξεσηκωμό των 500 συγκεντρωμένων.
Ο έφορος Χρ. Κασιμπάς προσπάθησε να ηρεμήσει τους αγρότες, λέγοντας ότι ζήτησε οδηγίες από τους προϊσταμένους του στο υπουργείο Οικονομικών, καταθέτοντας το αίτημα της επανεξέτασης των αρνητικών αποφάσεων επί των ενστάσεων. Η παρέμβασή του δεν έγινε δεκτή από το εξαγριωμένο πλήθος, που όρμησε στο κτίριο και άρπαξε τα αρχεία και τα πρωτόκολλα των αποφάσεων την ώρα που οι υπάλληλοι έφευγαν από τα παράθυρα! Τα αρχεία μεταφέρθηκαν έξω από την εφορία και κάηκαν, ενώ στο κτίριο προκλήθηκαν μεγάλες ζημιές.
Πανικόβλητος ο σταθμάρχης της χωροφυλακής Μοιρών τηλεγραφεί στις αρχές του Ηρακλείου και ενημερώνει για τα γεγονότα. Στην περιοχή φτάνει εισαγγελέας και ισχυρή αστυνομική δύναμη με επικεφαλής το διοικητή χωροφυλακής Ηρακλείου Τζάτζιμο, αλλά και δύναμη στρατού, από το Σύνταγμα Πεζικού Ηρακλείου. Όταν φτάνουν στις Μοίρες, τα επεισόδια έχουν τελειώσει. Αρχίζει η αναζήτηση των πρωταιτίων.
Η κυβέρνηση Ζαΐμη ενημερώνεται για τα γεγονότα το ίδιο απόγευμα, κι ενώ συνεδριάζει η Βουλή. Ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Οικονομικών Γρηγορίου δίνει στον υπουργό Ναυτικών και προσωρινό υπουργό Οικονομικών Π. Μερλόπουλο (ο Καφαντάρης ήταν στο εξωτερικό για τη συμφωνία του δανείου) δύο τηλεγραφήματα, που προκαλούν έντονη ανησυχία. Το ένα αναφέρεται στο κάψιμο του φορολογικού γραφείου Μοιρών και το άλλο στη διαδήλωση της Κέρκυρας. Τα γεγονότα της Κρήτης αξιολογούνται ως εξαιρετικά σημαντικά κι ενημερώνεται αμέσως ο πρωθυπουργός. Συγκροτείται ταυτόχρονα κυβερνητική σύσκεψη, με τη συμμετοχή των υπουργών Αλ. Παπαναστασίου (Γεωργίας), Ι. Μεταξά (Συγκοινωνιών), Θ. Τουρκοβασίλη (Δικαιοσύνης), Ν. Βελέντζα (Εθνικής Οικονομίας), Αν. Μακαλμπάση (υφυπουργό Γεωργίας). Η πρώτη εκτίμηση που υπάρχει, όπως αναγράφεται σε μερικές εφημερίδες είναι ότι τα γεγονότα προκαλούν οπαδοί του άλλοτε δικτάτορα Πάγκαλου, ενόψει και της δίκης του! Οι κυβερνητικοί δεν μπορούν καν να καταλάβουν ότι η απόγνωση είναι τυφλή… Η εντολή που δίνεται είναι να ξεκαθαριστεί άμεσα η κατάσταση, με τη σύλληψη των πρωταιτίων και την καταστολή κάθε κίνησης.
Οι ισχυρές δυνάμεις που μετέβησαν στις Μοίρες προχώρησαν σε 4 συλλήψεις αγροτών, με την κατηγορία ότι υποκίνησαν την εξέγερση. Κρατήθηκε όμως μόνο ο ένας, ο Μοιριανός Εμμανουήλ Δασκαλάκης, ενώ οι τρεις άλλοι αφέθηκαν ελεύθεροι.
Οι κινήσεις όμως της χωροφυλακής και του στρατού προκαλούν νέες αντιδράσεις και σχεδόν αμέσως προκαλείται νέα εξέγερση στη Γαλιά αυτή τη φορά, με αντιφορολογικά αιτήματα. Τα γεγονότα προκαλούνται όταν χωροφύλακες πηγαίνουν στο χωριό για συλλήψεις. Οι κάτοικοι ξεσηκώνονται. Γυναίκες και παιδιά κυνηγούν τη δύναμη της χωροφυλακής με πέτρες! Η αντίδραση μετατρέπεται σε τοπική εξέγερση και η χωροφυλακή αναγκάζεται να αποχωρήσει άρον άρον! Πλέον είναι δεδομένο ότι η Κρήτη βρίσκεται σε εξέγερση!
Λίγες μέρες μετά την πυρπόληση των φορολογικών καταλόγων, στις Μοίρες συγκροτείται νέο συλλαλητήριο, με αφορμή όχι μόνο τους φόρους, αυτή τη φορά, αλλά και τις συλλήψεις, την τρομοκρατία που έχει ξεσπάσει από τη χωροφυλακή στα γύρω χωριά. Στη διάρκειά του παζαριού του Σαββάτου 21 Ιανουαρίου 1928 συγκεντρώνονται 2-3.000 Μεσαρίτες και φωνάζουν κατά του κράτους. Στις Μοίρες βρίσκεται ο εισαγγελέας Ηρακλείου, κάνοντας ανακρίσεις για τα γεγονότα, αλλά και δύο κυβερνητικοί βουλευτές, οι Πολυχρονάκης και Φραγκιαδάκης. Και οι τρεις συγκεντρώνουν την οργή του πλήθους. Στους βουλευτές ειδικά οι αγρότες φωνάζουν ότι τους στέλνουν στη Βουλή για να βοηθήσουν τον κόσμο κι όχι για να επιβάλουν νέα φορολογία. Η δύναμη της χωροφυλακής που φτάνει αναγκάζεται να αποχωρήσει, αφού δεν έχει τη δυνατότητα να επέμβει.
Το μέτωπο των αντιδράσεων μεταφέρεται και στη δυτική Κρήτη. Στις Βρύσες Αποκορώνου συγκεντρώνονται οι κάτοικοι 15 γειτονικών χωριών, που ειδοποιούνται και ξεσηκώνονται χτυπώντας τις καμπάνες των εκκλησιών. Στη συγκέντρωση αυτή γίνεται και κάτι το εκπληκτικό. Όταν ως ομιλητές εμφανίζονται τοπικοί κομματάρχες, οι αγρότες τους αποδοκιμάζουν και τους αναγκάζουν να αποχωρήσουν. Ομιλητές από το πλήθος αναλαμβάνουν την ευθύνη της ανάλυσης των αιτημάτων του συλλαλητηρίου, το οποίου μετά από λίγο επιχειρεί να διαλύσει δύναμη της χωροφυλακής, που φτάνει από το Βάμο την ώρα που γίνεται η ανάγνωση του ψηφίσματος. Το πλήθος εξαγριώνεται, οι χωροφύλακες αδυνατούν να επέμβουν, και η διαδήλωση κατευθύνεται στο τηλεγραφείο του χωριού και το πυρπολεί.
Η κατάσταση πλέον γενικεύεται και μπορούμε να μιλάμε για εξέγερση της Κρήτης κατά των φόρων, που οδήγησε σε λαϊκή εξουσία στο Ηράκλειο, την 29η Ιανουαρίου, και, στη συνέχεια, σε πτώση της κυβέρνησης.
Τα γεγονότα της 29ης Ιανουαρίου 1928
Την Κυριακή 29 Ιανουαρίου 1928 οι αγρότες των γύρω περιοχών κατέλαβαν την πόλη του Ηρακλείου. Στην πραγματικότητα κατέλυσαν την εξουσία της κυβέρνησης και του νομάρχη, αποκήρυξαν τους βουλευτές και απαίτησαν να σταματήσει η επιβολή της άγριας φορολογίας σε βάρος του λαού. Η πραγματικότητα στην πόλη άλλαξε για μερικές ημέρες και οι δρόμοι θύμιζαν μια πραγματική επαναστατική κατάσταση.
Η «λαϊκή εξουσία» στο Ηράκλειο ήταν η κορυφαία πράξη της εξέγερσης των Κρητικών κατά της άγριας φορολογίας.
Η άγρια και απάνθρωπη φορολογία οδήγησε σε εξέγερση τους Κρήτες. Μια εξέγερση που ξεκίνησε τον Ιανουάριο εκείνης της χρονιάς και κράτησε μέχρι το καλοκαίρι, ανατρέποντας δύο συμμαχικές, πολυκομματικές κυβερνήσεις. Ξεκίνησε με την πυρπόληση του φορολογικού γραφείου στις Μοίρες, και ακολούθησαν άλλες καταστροφές δημόσιων κτιρίων, αλλά και συνεχείς συγκεντρώσεις στις πόλεις και τα κεφαλοχώρια, αποκορύφωμα των οποίων ήταν η μεγάλη συγκέντρωση του Ηρακλείου και η ανάληψη της διοίκησης της πόλης από το λαό, στις 29 Ιανουαρίου. Παράλληλα, η εξέγερση είχε τη μορφή ενός ξεσηκωμού κατά του πολιτικού συστήματος, αφού αποκηρύχθηκαν οι βουλευτές.
Τα συλλαλητήρια σ’ όλο το νησί, επί μήνες, οδήγησαν σε πανελλήνιο αντικυβερνητικό κίνημα και την πτώση της συμμαχικής κυβέρνησης Αλέξανδρου Ζαΐμη, άλλοτε αρμοστή της Κρήτης.
Χαρακτηριστικό πρωτοσέλιδο για την κατάσταση. Τα δάνεια και η φτωχοποίηση των Κρητών
Η Κυριακή της λαϊκής εξουσίας
Το κράτος με τη μορφή ληστών και πάνοπλων χωροφυλάκων γυρίζει στην Κρήτη για την είσπραξη των φόρων από τους φτωχούς Κρητικούς. Γελοιογραφία του Ν. Καστανάκη τις ημέρες των κρητικών συλλαλητηρίων (“Η Πρωία”, 2 Φεβρουαρίου 1928)
Η κορυφαία μέρα του ξεσηκωμού ήταν η Κυριακή 29 Ιανουαρίου 1928. Την ημέρα εκείνη χιλιάδες κάτοικοι από τα χωριά του Μαλεβιζίου μπήκαν οργανωμένα στην πόλη και ενώθηκαν μαζί με πολλούς άλλους. Κατάφεραν όχι μόνο να πραγματοποιήσουν, επί ώρες, μια τεράστια διαδήλωση, αλλά στην ουσία να πάρουν, για εκείνη την ημέρα, τη διοίκηση του Ηρακλείου στα χέρια τους! Αυτό ήταν που θορύβησε περισσότερο τις αρχές και τη χωροφυλακή. Οι διαδηλωτές πέτυχαν ακόμη και την αποφυλάκιση τόσο του κρατούμενου από τα γεγονότα των Μοιρών, όσο και τριών ακόμη φυλακισμένων για χρέη! Οι επίσημες εκθέσεις της χωροφυλακής έκαναν λόγο για ένα πλήθος περίπου 3000 ανθρώπων, αλλά στις αθηναϊκές εφημερίδες, σχεδόν το σύνολο των οποίων είχε επί μέρες πρώτο θέμα τα γεγονότα του Ηρακλείου, αναφέρθηκαν σε 10-15.000 ανθρώπους! Καταλαβαίνει κανείς το μέγεθος της κινητοποίησης.
Σύμφωνα με τις περιγραφές που διαβάζουμε στις εφημερίδες της εποχής, ο κόσμος που προχώρησε προς το Ηράκλειο κρατούσε, αντί για όπλα, κορμούς δένδρων και έφτασε πεζός στην πόλη. Μερικοί είχαν όπλα, αλλά το πλήθος αντέδρασε καθώς δεν ήθελε να χυθεί αίμα και να επιμείνει στην ειρηνική αλλά δυναμική διαδήλωση.
Από νωρίς τα ξημερώματα εκείνης της ημέρας οι καμπάνες των χωριών του Μαλεβιζίου ξεσήκωσαν τον κόσμο, που ήδη από την προηγούμενη συζητούσε το ενδεχόμενο την επομένη να κατέβει στη Χώρα (έτσι λένε ακόμη το Ηράκλειο στα χωριά), να διεκδικήσει τα δίκαιά του και να ζητήσει την αποφυλάκιση εκείνων που ήταν κρατούμενοι για τα άδικα χρέη αλλά και τα επεισόδια των Μοιρών.
Οι κάτοικοι συγκεντρώνονταν στις πλατείες των χωριών κι από κει κατέβαιναν στον κεντρικό δρόμο και στη συνέχεια ενώνονταν με τα άλλα χωριά, για να μπουν οργανωμένα στην πόλη, από το δρόμο της Μεσαράς. Τα ελάχιστα αυτοκίνητα που υπήρχαν δεν κατάφεραν να κινηθούν καθώς η κατάσταση των δρόμων ήταν απελπιστική. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους διαδηλωτές να θέσουν και το θέμα των συγκοινωνιακών υποδομών στο νησί. Επικεφαλής της πορείας ήταν ο γηραιός αγωνιστής κατά της Τουρκοκρατίας καπετάν Μιχάλης Χατζάκης, από τον Άγιο Μύρωνα.
Η πρώτη στάση έγινε στον Γιόφυρο ώστε να φτάσουν όλες οι πορείες των διαδηλωτών. Εκεί μάλιστα διαβάστηκε και ψήφισμα, το οποίο θα παραδιδόταν αργότερα στο νομάρχη. Οι συγκεντρωμένοι στον Γιόφυρο ήταν πάνω από 2.000, γράφει η εφημερίδα «Η Πρωία» της Παρασκευής 3 Φεβρουαρίου 1928. Η εφημερίδα είχε όλη την εβδομάδα κεντρικό θέμα τα γεγονότα του Ηρακλείου και στο συγκεκριμένο φύλλο παρουσίασε ένα χρονικό της μεγαλειώδους κινητοποίησης.
Την ίδια ώρα που στον Γιόφυρο έφταναν οι πρώτοι πεζοπόροι από το Μαλεβίζι, στο κέντρο της πόλης οι κομμουνιστές του Ηρακλείου οργάνωναν πολιτικό μνημόσυνο για τον Λένιν, στο θέατρο Πουλακάκη. Την τελευταία όμως στιγμή ο ιδιοκτήτης του θεάτρου, μετά από οδηγίες προφανώς της χωροφυλακής, δεν έδωσε το χώρο και η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στις Τρεις Καμάρες, όπου συγκεντρώθηκαν περίπου 200 κομμουνιστές, στους οποίους άρχισε να μιλάει ο κοινοτάρχης του Μαράθου Στέλιος Παπαδομιχελάκης. Τότε επενέβη και τους διέλυσε η χωροφυλακή, με τη δικαιολογία ότι δεν είχαν άδεια για την εκδήλωση, ενώ στο λιμάνι υπήρχαν αγγλικά πολεμικά πλοία κι έπρεπε να αποφευχθούν οι κομμουνιστικές εκδηλώσεις, όπως είπε ο επικεφαλής. Ο πραγματικός κίνδυνος βέβαια ήταν να ενωθούν με τους αγρότες. Λίγο αργότερα, οι κομμουνιστές εντάχθηκαν στη διαδήλωση, αλλά προκλήθηκαν και επεισόδια με διαδηλωτές και πολλοί αποχώρησαν.
Ο νομάρχης Ηρακλείου, Μιχαήλ Σγουρός, σε φωτογραφία από τις εφημερίδες της εποχής
Γύρω στις 11 το πρωί ο νομάρχης Λυδάκης, μαθαίνοντας για την κάθοδο των κατοίκων του Μαλεβιζίου πήγε με όχημα στον Γιόφυρο προκειμένου να τους πείσει να μην μπουν στην πόλη. Δεν τα κατάφερε όμως και, αντιθέτως, προκάλεσε την οργή και τις αποδοκιμασίες των διαδηλωτών. Τότε, σε μια «πολιτικάντικη» κίνηση, προσκάλεσε τον καπετάν Μιχάλη Χατζάκη να μπει στο αυτοκίνητό του και να εισέλθουν μαζί στην πόλη. Οι διαμαρτυρίες έγιναν ακόμη πιο έντονες, και οι διαδηλωτές κατέστησαν σαφές στον ίδιο τον παλιό επαναστάτη ότι αν μετακινηθεί με το νομάρχη, δεν είναι μέλος της διαδήλωσης. «Θα μείνεις μαζί μας, διαφορετικά να γυρίσεις πίσω», του είπαν. Κι έτσι ο Χατζάκης παρέμεινε επικεφαλής της πορείας, η οποία είχε μεγαλώσει σημαντικά φτάνοντας, το μεσημέρι, έξω από τη Χανιώπορτα. Εκεί τους υποδέχτηκε ένα μεγάλο πλήθος από Ηρακλειώτες, ενώ στους δρόμους της πόλης ήταν επίσης συγκεντρωμένοι χιλιάδες κάτοικοι, που ενσωματώθηκαν στη διαδήλωση. Με τους διαμαρτυρόμενους τάχτηκαν και οι Μικρασιάτες πρόσφυγες.
Φτάνοντας στη νομαρχία, διάβασε το ψήφισμα από ένα παράθυρο του κτιρίου ο δάσκαλος Ιωάννης Ζωγραφάκης, από τα Κεράσια, και στη συνέχεια επιτροπή το παρέδωσε στο νομάρχη. Στο ψήφισμα, εκτός από τα αιτήματα για μείωση ή κατάργηση φόρων, ενίσχυση της σταφιδοπαραγωγής, μέσω της μείωσης της φορολογίας και της εξομοίωσης με την κορινθιακή, κατάργηση των «πορτιάτικων» (τα τέλη που πλήρωνε κάποιος για να μπει από την πύλη Παντοκράτορα!), την κατασκευή των δρόμων κ.α., οι συγκεντρωμένοι έθεσαν και άλλα σημαντικά θέματα: τη δίωξη των καταχραστών του δημοσίου και των ζωοκλεπτών, την κατάργηση των ποσοστών που έπαιρναν οι εφοριακοί υπάλληλοι σε κάθε ποσό που βεβαίωναν και την απόλυση των κρατουμένων για τη διαδήλωση των Μοιρών αλλά και τα χρέη προς το δημόσιο .
Ενώ αποκήρυξαν τους βουλευτές αλλά και τους κομμουνιστές!
«Διαδηλούμεν ότι αποκηρύσσομεν τους βουλευτάς Ηρακλείου ουδόλως ενδιαφερθέντας δια τα ζητήματα του τόπου και κηρυσσόμεθα αντιμέτωποι των κομμουνιστών», ανέφεραν χαρακτηριστικά. Το σημείο πάντως αυτό, αν και διαβάστηκε, δεν συμπεριλήφθηκε στο κείμενο που παραδόθηκε στο νομάρχη. Όμως δημοσιεύτηκε στην «Αγροτική Κρήτη» την επομένη, Δευτέρα 30 Ιανουαρίου. Προφανώς το κείμενο δόθηκε στην εφημερίδα για να προλάβει τη δημοσίευσή του, αλλά δεν ειδοποιήθηκε ότι δεν περιλήφθηκε στο κείμενο προς το νομάρχη. Μάλιστα την επομένη η «Αγροτική Κρήτη» διαμαρτυρήθηκε γι αυτό με πρωτοσέλιδο σχόλιό της. Πιθανώς είχε δεχτεί διαμαρτυρίες βουλευτών!
Παράλληλα οι διαδηλωτές έδιναν προθεσμία 8 ημερών για την αποδοχή των αιτημάτων, διαφορετικά δήλωναν ότι θα έμπαιναν στην πόλη ένοπλοι! Ενώ εξέλεξαν επιτροπή προκειμένου να επιδοθεί το ψήφισμα και να φτάσει μέχρι τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Στην επιτροπή μέλη ήταν οι: Καπετάν Μιχάλης Χατζάκης (Άγιος Μύρων) , Διονύσιος Ζουδιανός (Δαφνές), Στυλιανός Ορφανός (Βούτες), Ζαχαρίας Αϊνικολιώτης (Σίββας), Νικόλαος Πουλάκης (Πετροκέφαλο), Εμμ. Πατούχας (Πυργού), Ιωάννης Ζωγραφάκης (Κεράσια), Στυλιανός Βαρβεράκης (Αυγενική), Δρ. Κουβιδάκης (Σταυράκια) , Αντ. Γρηγοράκης (Κρουσώνας), Μιχαήλ Ξυλούρης (Σάρχος), Θρασ. Ανδρεαδάκης (Κιθαρίδα), Κ. Κατσακός (Κορφές), Εμμ. Α. Γιανναδάκης (Τύλισσος), Μυρ. Πρινάρης (Πενταμόδι), Εμμ. Χρονάκης (Άνω Ασίτες), Ιω. Καραγιωργάκης (Κάτω Ασίτες), Αντ. Χελιδόνης (Βενεράτο), Αναστάσιος Κυριαζής, πρόεδρος προσφύγων, Στυλιανός Κωνσταντινίδης, Αφεντούλης, Ραπίδης, Δαμ. Μιχαηλίδης, Κωνστ. Μπακαλάκης.
Ο λαός διοικούσε!
Μόλις παρέλαβε το ψήφισμα ο νομάρχης επιχείρησε να μιλήσει και πάλι στο πλήθος, αλλά αποδοκιμάστηκε έντονα και αναγκάστηκε να διακόψει την ομιλία του και ν’ αποχωρήσει. Οι συγκεντρωμένοι με συνεχή συνθήματα ζήτησαν την παραίτηση του νομάρχη αλλά και του γενικού διοικητή Τίτου Γεωργιάδη, ενώ αξίωσαν την άμεση αποφυλάκιση του Δασκαλάκη, κρατούμενου απ’ τα γεγονότα των Μοιρών, και των 3 φυλακισμένων για χρέη στο δημόσιο. Ο νομάρχης αμέσως βγήκε στο παράθυρο δείχνοντας ένα χαρτί, που ήταν η απόφαση για την αποφυλάκιση του Δασκαλάκη! Τόσο είχε πιεστεί από τους διαδηλωτές, ώστε μέσα σε μερικά λεπτά ικανοποίησε το αίτημά τους.
Εκείνη τη στιγμή συνέβη κι ένα ευτράπελο. Νεαρός αγρότης βγήκε στο παράθυρο και χειρονομώντας ζήτησε να γίνει ησυχία. Το πλήθος πράγματι σιώπησε και τότε ο νεαρός φώναξε: «Από τούτη τη στιγμή εγώ είμαι ο νομάρχης»! Ακολούθησε πανδαιμόνιο και ο κόσμος άρχισε να φωνάζει ότι ο λαός κυβερνά κι όχι οι ψεύτες!
Στην ουσία, έτσι ήταν τα πράγματα! Εκείνη την ημέρα ο λαός καθόρισε την πορεία των πραγμάτων στην πόλη. Οι πολιτικές αρχές δεν μπόρεσαν να αντιδράσουν, ούτε η χωροφυλακή ή ο στρατός. Το πλήθος κατέλαβε τη νομαρχία και αφού πήρε τις διαταγές των αποφυλακίσεων, μετέβη σε διαδήλωση στις φυλακές, αναγκάζοντας το διευθυντή να απελευθερώσει τους 4 κρατούμενους. Εκεί παραλίγο να προκληθεί νέο πρόβλημα, όταν στασίασαν οι υπόλοιποι 230 κρατούμενοι και απαίτησαν να απελευθερωθούν κι εκείνοι! Μπροστά στον κίνδυνο να διαφύγουν και οι υπόλοιποι φυλακισμένοι, ειδοποιήθηκε η πυροσβεστική να φέρει πυροσβεστική αντλία και να βρέξει το πλήθος, ώστε να διαλυθεί έξω από τη φυλακή. Τότε οι συγκεντρωμένοι όρμησαν στο όχημα, ξυλοκόπησαν τον οδηγό και άδειασαν το νερό! Λίγο αργότερα οι κρατούμενοι αφέθηκαν ελεύθεροι και οι συγκεντρωμένοι διαλύθηκαν, αναμένοντας τις αποφάσεις της κυβέρνησης για τα υπόλοιπα αιτήματά τους.
Από τις φυλακές βγήκαν οι, Εμμανουήλ Δασκαλάκης , κρατούμενος για τα γεγονότα των Μοιρών, Ιωάννης Χατζάκης, από το Κράσι, Βασίλειος Φασάλος (πιθανώς Βασάλος) από τ’ Ανώγεια και Ιωάννης Τσαγκαράκης, κρατούμενοι οι τρεις τελευταίοι για χρέη στο δημόσιο.
Αγχόνη για τους καταχραστές!
Το απόγευμα της ίδια ημέρας του μεγάλου συλλαλητηρίου του Ηρακλείου οργανώνονται μεγάλες συγκεντρώσεις στη Νεάπολη Λασιθίου και στον Άγιο Θωμά Ηρακλείου, και εκφράζεται η συμπαράσταση στα αιτήματα του Ηρακλείου. Η άμεση κινητοποίηση σε μια εποχή που δεν υπάρχουν μέσα άμεσης επικοινωνίας, πέραν από τον τηλέγραφο και μερικά τηλέφωνα, εξασφαλίζεται με κωδωνοκρουσίες!
Στη Νεάπολη συγκεντρώνονται κάτοικοι από τα γύρω χωριά του Μεραμβέλλου και εγκρίνουν πανομοιότυπο με του Ηρακλείου ψήφισμα, με το οποίο αποκηρύσσουν τους βουλευτές του Λασιθίου και επιπροσθέτως ζητούν να οδηγούνται στην αγχόνη οι καταχραστές του δημοσίου και όσοι τους προστατεύουν. Εκλέγεται και επιτροπή από τους εκπροσώπους των χωριών, στην οποία συμμετέχουν οι, Κωνστ. Τσιχλής ή Σπίθας (Νεάπολη), Αντώνιος Βαρούχας (Βουλισμένη), Αντ. Ρουμπελάκης (Βρύσες), Μιχ. Τατσέρης (ίσως Δατσέρης- Λατσίδα), Αθανάσιος Ζουράρης (Βραχάσι) Δημήτριος Λυράκης (Νικηθιανό) και Κ.Ε. Συλλιγάρδος (Μίλατος).
Λίγες ώρες μετά το συλλαλητήριο του Ηρακλείου, πραγματοποιείται νέα συγκέντρωση και στον Άγιο Θωμά Μονοφατσίου, με τη συμμετοχή των κατοίκων των χωριών του άλλοτε δήμου Μεγάλης Βρύσης. Οι εφημερίδες γράφουν ότι συγκεντρώθηκαν σε λίγες ώρες πάνω από 3.000 άνθρωποι από τα χωριά Αγία Βαρβάρα, Αδράχτια, Περβολιανά, Μεγάλη Βρύση, Λαράνι, Δούλι, Κόλενα, Γένα, Κουτού, Καστέλλι, Δαμάνια, Αρκάδι κ.α. Στους συγκεντρωμένους μίλησαν οι Ι. Κοσμαδάκης, Χ. Βασιλάκης και Δημ. Ιερωνυμίδης, ενώ εγκρίθηκε ψήφισμα πανομοιότυπο του Ηρακλείου. Στην επιτροπή που εκλέχτηκε συμμετείχαν οι Στυλ. Κρεβετζάκης, Εμμ. Φραγκιουδάκης, Χ. Βασιλάκης, Γ. Τσιλεντάκης, Ξεν. Στρατάκης, Γ. Γαβαλάκης, Χ. Τερζάκης, Ε. Κοσμαδάκης, Ε. Πιτσιδιανάκης, Γ. Ν. Σμπώκος, Ν. Χαμηλάκης, Ν. Κυριακάκης, Δ. Ιερωνυμίδης, Ν. Μανουσάκης, Γ. Ε. Σεβαστάκης
Κυβερνητικές υποσχέσεις
Το μεγάλο συλλαλητήριο του Ηρακλείου, και οι άλλες κινήσεις που έδειχναν πλέον ότι η εξέγερση ήταν γενικευμένη, θορύβησαν την κυβέρνηση. Ο γενικός διοικητής Τίτος Γεωργιάδης καλείται επειγόντως στην Αθήνα και συναντάται με τον πρωθυπουργό, τον υπουργό Οικονομικών Γεώργιο Καφαντάρη και τον υπουργό Στρατιωτικών Αλέξανδρο Μαζαράκη.
Συνεδριάζει αμέσως, την Τρίτη 31 Ιανουαρίου, το υπουργικό συμβούλιο και ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Ζαΐμης, που έχει και το υπουργείο Εσωτερικών στο οποίο υπάγεται η χωροφυλακή, και ο υπουργός Δικαιοσύνης Θεόδωρος Τουρκοβασίλης, που ανήκει στο κόμμα του Μεταξά, διατάσσουν τη σύλληψη των πρωταγωνιστών ώστε να αποφευχθούν νέες κινήσεις και να μην πραγματοποιηθούν τα νέα συλλαλητήρια που έχουν ήδη ανακοινωθεί σ’ όλο το νησί. Διατάσσουν ακόμη τη σύλληψη των κομμουνιστών του Ηρακλείου, που συμμετείχαν στο μεγάλο συλλαλητήριο, και τη δίωξή τους με ιδιαίτερες, αυστηρότερες, κατηγορίες.
Η κυβέρνηση, παράλληλα, μπροστά στο διογκούμενο κύμα των αντιδράσεων, προσπαθεί με υποσχέσεις να πείσει τους Κρήτες να σταματήσουν τις κινητοποιήσεις τους. Μεταξύ των άλλων αποφασίζει την τμηματική καταβολή των φόρων, την αναστολή των προσωποκρατήσεων για χρέη, ενώ ανακοινώνεται η σύνταξη νομοσχεδίου για τη φορολογική εξίσωση της κρητικής με την κορινθιακή σταφίδα, με τον ορισμό φόρου 1,2 δραχμών την οκά και για τις δύο. Ακόμη δίνονται υποσχέσεις για τη χορήγηση κτηματικών δανείων, την εκτέλεση έργων οδοποιίας και τη διευκόλυνση των φορολογουμένων για σειρά άλλων φόρων.
Σε ανακοινωθέν που εκδόθηκε μετά το υπουργικό συμβούλιο δίδεται μήνυμα αδιαλλαξίας, που φυσικά προκαλεί νέες αντιδράσεις. Στο ανακοινωθέν για τη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, αναφέρεται: «Όσον αφορά τας σκηνάς της Κρήτης, ο κ. υπουργός Οικονομικών επληροφόρησε τους συναδέλφους του ότι πριν ή λάβωσι χώραν αύται είχεν ήδη εκδώσει διαταγήν προς τας οικονομικάς υπηρεσίας συνιστών εις ταύτας την χαλάρωσιν των πιεστικών μέτρων περί την είσπραξιν των καθυστερουμένων φόρων, ανέφερε δε ότι η ασκηθείσα εξαιρετική πίεσις κατά τας τελευταίας εβδομάδας, απόρροια παρατηρηθείσης μεγίστης καθυστερήσεως εν τη εισπράξει των αμέσων φόρων, θα αποφεύγεται του λοιπού καθ’ όλον το Κράτος, καθιερουμένου συστήματος εισπράξεως ασφαλίζοντος μεν το δημόσιον αλλ’ εν ταυτώ διευκολύνοντος τους φορολογουμένους. Το Υπουργικόν εν τούτοις Συμβούλιον δεν ηδύνατο να παρίδη τα λαβόντα χώραν έκτροπα επί μειώσει του γοήτρου του Κράτους και εν ομοφωνία απεφάσισε να διατάξη αυστηράς ανακρίσεις, κατόπιν των οποίων θα τιμωρηθώσι, τόσον οι πολίτες οι παραβιάσαντες τον νόμον όσο και αι αρχαί αι τυχόν παραμελήσασαι το καθήκον των. Είνε περιττόν να προστεθή ότι περατωθεισών των απαραιτήτων διατυπώσεων θέλει τεθή προσεχέστατα εις εφαρμογήν ο ήδη εψηφισμένος νόμος περί αγροφυλακής και ότι η κατασκευή έργων συγκοινωνίας αποτελεί ένα των κυρίων της κυβερνήσεως σκοπών ούτινος η εκπλήρωσις επίκειται δια της συνομολογήσεως της περί οδοποιίας συμβάσεως».
Παραίτηση της κυβέρνησης
Τα γεγονότα της Κρήτης συμπίπτουν με σοβαρά εσωτερικά προβλήματα στην κυβέρνηση τα οποία εντείνονται από την εξέγερση των Κρητικών. Στις 3 Φεβρουαρίου ο υπουργός Γεωργίας Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπέβαλε την παραίτησή του, διαφωνώντας σχεδόν με το σύνολο της κυβερνητικής πολιτικής. Αφορμή όμως ήταν η επιμονή του αρμόδιου υπουργού Συγκοινωνιών, μετέπειτα δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, να αναθέσει σκανδαλωδώς τα έργα οδοποιίας της χώρας στην εταιρεία Μακρή, χωρίς αυτή να έχει προσφέρει τους πιο συμφέροντες όρους. Τα έργα οδοποιίας θα γίνονταν από τα δάνεια που έπαιρνε η Ελλάδα.
Η παραίτηση Παπαναστασίου, που ήδη εξέφραζε ανοικτά τη διαφωνία του με την κυβερνητική πολιτική, συμπαρέσυρε σε πτώση την κυβέρνηση Ζαΐμη, την ίδια μέρα. Ο ίδιος ο Ζαΐμης ανέλαβε, πάντως, τη συγκρότηση και της επόμενης κυβέρνησης, στις 8 Φεβρουαρίου, με ελάχιστες αλλαγές: στη θέση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου τοποθετήθηκε ως υπουργός Γεωργίας ο Γεώργιος Εξηντάρης και εισήλθε στην κυβέρνηση, για να αντιμετωπίσει τις κινητοποιήσεις των Κρητικών, ο βουλευτής Ηρακλείου Γεώργιος Μαρής, πολιτικός φίλος του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, υπουργού Εξωτερικών τότε και αρχηγού ενός εκ των βενιζελογενών, κεντρώων κομμάτων της συμμαχικής κυβέρνησης. Ο Μαρής ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών (με ευθύνη της χωροφυλακής και της δημόσιας τάξης) που είχε μέχρι τότε ο ίδιος ο Ζαΐμης.
Δεν πτοούνται απ’ τις απειλές και τις υποσχέσεις…
Οι υποσχέσεις και απειλές, που μεταφέρονται προς τους Κρήτες μέσω του γενικού διοικητή Τίτου Γεωργιάδη, δεν πείθουν τους κατοίκους, που σε απάντηση των κυβερνητικών ανακοινώσεων οργανώνουν νέα συλλαλητήρια.
Την Πέμπτη 2 Φεβρουαρίου, μια μέρα πριν πέσει η κυβέρνηση, πραγματοποιείται συλλαλητήριο στο Καστέλλι Πεδιάδας, με τη συμμετοχή 2.000 κατοίκων, κυρίως έφιππων, από τα χωριά Θραψανό, Βαρβάρους, Μουκτάρους, Αγίους Αποστόλους, Λιλιανό, Καρδουλιανό, Λειβάδι, Πηγαϊδούρι. Οι 2.000 άνθρωποι φτάνουν στο Καστέλλι και ενώνονται με άλλους 2.000 που βρίσκονται ήδη εκεί.
Παράλληλα συγκεντρώνονται πάνω από 1.000 αγρότες στο Τζερμιάδω Λασιθίου με σύνθημα «δεν πληρώνουμε φόρους»! Μετά την έγκριση του ψηφίσματος οι διαδηλωτές διαλύονται, εκτός από 100 που κατευθύνονται στο κοινοτικό γραφείο και το καταστρέφουν.
Ένα πρώτο συλλαλητήριο πραγματοποιείται στον Βάμο Χανίων και μικρότερες συγκεντρώσεις στα γύρω χωριά, που προάγγελος ενός μεγάλου συλλαλητηρίου για τις επόμενες ημέρες.
Την Κυριακή 5 Φεβρουαρίου οργανώνεται στον κινηματογράφο Αρχανών μεγάλη συγκέντρωση των κατοίκων Άνω και Κάτω Αρχανών και των γύρω χωριών. Μάλιστα, σε μια προσπάθεια να ακυρώσει την εκδήλωση, ο γενικός διοικητής μεταβαίνει από το βράδυ του Σαββάτου στις Αρχάνες. Από κει επικοινωνεί τηλεφωνικώς με όλα τα γύρω χωριά, προσπαθώντας να πείσει τους εκπροσώπους τους να μη συμμετάσχουν στην προγραμματισμένη για την επομένη συγκέντρωση. Η προσπάθεια αποτυγχάνει κι έτσι αναγκάζεται να παραμείνει και την Κυριακή στην κωμόπολη ώστε να μπορέσει να ελέγξει τις εξελίξεις. Την ώρα της συγκέντρωσης μάλιστα βρίσκεται στο χώρο του κινηματογράφου και απευθύνεται στο πλήθος, χωρίς και πάλι να πείσει τους συγκεντρωμένους ότι δεν υπάρχει λόγος να διαμαρτυρηθούν. Στο ψήφισμα, που επιδίδεται αμέσως στον γενικό διοικητή, εκτός των φορολογικών αιτημάτων, προστίθεται και η αξίωση της σύνδεσης των Αρχανών με το δρόμο Ηρακλείου – Μονοφατσίου.
Οι οργανωτές του συλλαλητηρίου των Αρχανών είχαν προγραμματίσει να πραγματοποιήσουν στη συνέχεια πορεία μέχρι την πόλη του Ηρακλείου και να εισέλθουν σ’ αυτή, μαζί με τους διαδηλωτές άλλων περιοχών. Αυτό τουλάχιστο καταφέρνει να το αποτρέψει ο γενικός διοικητής και να οργανωθούν μόνο τοπικά συλλαλητήρια.
Την ίδια μέρα οργανώνονται συλλαλητήρια στην Επισκοπή και στις Δαφνές, οι επικεφαλής των οποίων είχαν συνεννοηθεί να εισέλθουν στο Ηράκλειο μαζί με τη διαδήλωση των Αρχανών..
Στις Δαφνές παίρνουν μέρος και 200 ένοπλοι, αποφασισμένοι να εισέλθουν νύχτα μόνοι στους στην πόλη του Ηρακλείου. Για το λόγο αυτό λαμβάνονται έκτακτα μέτρα και φρουρές από το Σύνταγμα Πεζικού τοποθετούνται στα Τείχη. Τελικά οι ένοπλοι δεν καταφέρνουν να εισέλθουν.
Έξω από το Ηράκλειο συγκεντρώνονται επίσης εκατοντάδες κάτοικοι από τα χωριά του Μαλεβιζίου, απ’ την Τύλισο, τη Μονή, τη Ρογδιά, το Κεραμούτσι, που δεν έχουν πληροφορηθεί την αναβολή της συγκέντρωσης στην πόλη. Στον Γιόφυρο όμως ισχυρές δυνάμεις της χωροφυλακής και του στρατού τούς εμποδίζουν να προχωρήσουν.
Το απόγευμα της Κυριακής 5 Φεβρουαρίου συγκροτείται συλλαλητήριο στον Άγιο Νικόλαο, στο οποίο συμμετέχουν και οι κάτοικοι της Κριτσάς, καθώς και δεύτερη διαδήλωση στη Νεάπολη. Η διαδήλωση του Αγίου Νικολάου αξιώνει μεταξύ άλλων την παύση της δίωξης του άλλοτε βουλευτή και υπουργού του Πάγκαλου Ιωσήφ Κούνδουρου, που καταζητείται από τις αρχές προκειμένου να δικαστεί ως συνεργάτης του πρώην δικτάτορα. Μάλιστα μερικές αθηναϊκές έγραψαν την επομένη ότι οι διαδηλώσεις στο νομό Λασιθίου οργανώθηκαν από τον Κούνδουρο και τους ανθρώπους του.
Την ίδια μέρα συλλαλητήριο οργανώνεται και στη Χερσόνησο, με τη συμμετοχή κατοίκων από τη γύρω περιοχή.
Πραγματοποιείται επίσης, υπό βροχή, μεγάλη διαδήλωση στο Σπήλι Ρεθύμνου. Πέραν των φορολογικών αιτημάτων, οι συγκεντρωμένοι ζητούν την κατασκευή οδικού δικτύου, την αντιμετώπιση της ζωοκλοπής και τη δίωξη των καταχραστών του δημοσίου, καθώς την ίδρυση Γεωργικής Σχολής. Επίσης συγκροτήθηκε επιτροπή για τη διεκδίκηση των αιτημάτων. Συμμετείχαν οι δικηγόροι Εμμανουήλ Πρεβελάκις, Μιχαήλ Παπαδάκις, Εμμανουήλ Πετρακάκις, Ιωάννης Προκοπάκις και ο γιατρός Νικόλαος Δουλγεράκις.
Στη μονή Ασωμάτων συγκροτήθηκε ένοπλο συλλαλητήριο της επαρχίας Αμαρίου. Οι κάτοικοι διαμαρτύρονται ότι όχι μόνο δεν ικανοποιούνται τα αιτήματα, αλλά αντιθέτως αντιμετωπίζονται με περιφρόνηση. Μάλιστα οι συγκεντρωμένοι στο ψήφισμά τους αναφέρουν ότι, εκτός των άλλων, η γενική διοίκηση μετέφερε χρήματα που προορίζονταν για συγκοινωνιακά έργα της επαρχίας, σε άλλες παρεμβάσεις.
Την Τρίτη 7 Φεβρουαρίου, στον Βάμο οργανώνεται νέο μεγάλο συλλαλητήριο των χωριών του Αποκόρωνα, μέσα σε σφοδρή κακοκαιρία. Ο ομιλητής Μιχάλης Παπαγιαννάκις από τους Αρμένους τονίζει ότι οι λαός ζητά να σταματήσει η κυβέρνηση να τους πίνει το αίμα, ώστε «να ζώμεν όχι πλουσίως, αλλά έστω όχι ως ζώα».
Το ψήφισμα υπέγραφαν, οι πρόεδροι και εκπρόσωποι 22 κοινοτήτων του Αποκόρωνα:
Καλαμίου Ιωάννης Τζομπανάκης και Μαν. Σαρειδάκης, Καλυβών Ανδρέας Τζομπανάκης και Γ. Καβρός, Αρμένων Μιχ. Γ. Παπαγιαννάκις, Στύλου Μανούσος Βάτσης, Νέου Χωρίου Ιωάννης Σπανουδάκις, Βρυσσών (sic) Ιωάννης Καραβανάκης, Εμπροσνέρου Χαράλαμπος Κουτσουπάκις, Λατσίρδας Δημ. Ανδριανάκις, Κόκκινου Χωριού Πέτρος Βογιατζάκης και Κωνσταντίνος Ορφανουδάκις, Σελιών Ιωάννης Ζερβουδάκις, Πλάκας Παύλος Βολακάκις, Γεωργιουπόλεως Σταύρος Χριστουλάκις, Παλελωνίου Στυλιανός Τρυχάκις, Κεφαλά Κωνστ. Μυλωνογιαννάκης και Ιωάννης Ξεπαπαδάκις, Καλαμιτσίου Βαρδής Ζαχαριουδάκις, Φρε Γεώργιος Βολουδάκις και Στυλιανός Τζουστάκης, Κάινας Παντελής Σταυρουλάκις, Νίπους Ανδρέας Πωλογιώργης, Γαβαλοχωρίου Γ. Παπουτσάκις, Κ. Ανδρουλάκις, Εμμ Χειλαδάκις, Αρτ. Νικάκης, Βάμου Λάμπρος Μποτονάκης, Κάστελου Κ. Παπαδάκις, Τζιτζιφέ Γεώργιος Πατσούρος.
Υποσχέσεις και απειλές Μαρή
Όπως προαναφέρθηκε, με την αλλαγή της κυβέρνησης ανατίθεται το υπουργείο Εσωτερικών στο βουλευτή Ηρακλείου Γεώργιο Μαρή. Ο Μαρής ορκίζεται υπουργός Εσωτερικών στις 8 Φεβρουαρίου και στις πρώτες του δηλώσεις, θεωρεί μεν ορισμένα από τα αιτήματα δίκαια, ισχυρίζεται όμως ότι την αντίδραση του κρητικού λαού εκμεταλλεύονται «ταραχοποιοί» τους οποίους «εντοπίζει» είτε στους οπαδούς του δικτάτορα Πάγκαλου είτε στην αντιπολίτευση. Και προειδοποιεί ότι θα παταχθούν αμείλικτα. «Ελπίζω», ανέφερε στις πρώτες του δηλώσεις στους δημοσιογράφους «ότι οι εξ άλλων σκοπών κινούμενοι ταραχοποιοί δεν θα θελήσουν να προσφύγωσιν εις νέα πειράματα. Αλλ’ αν αδιόρθωτοι εξακολουθήσουν την αυτήν τακτικήν ταχέως θα μετανοήσουν, διότι δεν θα συναντήσουν πλέον στάσιν επιεικείας και ανοχής εκ μέρους της Κυβερνήσεως. Τουναντίον θα παταχθώσι δι’ όλων των μέσων, τα οποία δύναται να διαθέση η Κυβέρνησις αγωνιζομένη υπέρ της τάξεως και του γοήτρου του Κράτους».
Ταυτόχρονα, με τηλεγράφημα στον γενικό διοικητή του νησιού μεταφέρει τις αποφάσεις του νέου υπουργικού συμβουλίου με τις ίδιες, όπως μετά το συλλαλητήριο του Ηρακλείου, υποσχέσεις για την Κρήτη, που και πάλι δεν γίνονται πιστευτές από τον κρητικό λαό, καθώς, όπως θα δούμε, οι κινητοποιήσεις θα συνεχιστούν και θα επεκταθούν σε κάθε γωνιά του νησιού. Ο Μαρής στο τηλεγράφημα υποσχόταν:
-Έργα οδοποιίας από το δάνειο που μόλις είχε συναφθεί με τις ΗΠΑ.
-Ρυθμίσεις των επιπλέον φόρων που ζητούσε αναδρομικά από το 1921 η κυβέρνηση.
-Εξομοίωση των εξαγωγικών δασμών της κρητικής σουλτανίνας με τη σταφίδα της υπόλοιπης Ελλάδας.
-Δάνεια από την Κτηματική Τράπεζα.
-Αύξηση των γεωργικών πιστώσεων.
-Παράταση της εξόφλησης των χρεών για οφειλέτες η παραγωγή των οποίων είχε πληγεί από θεομηνίες τα προηγούμενα χρόνια.
-Κατάργηση του παγκαλικού νόμου για την υπερβολική αμοιβή των δικηγόρων απ’ την παράστασή τους στις συμβολαιογραφικές πράξεις.
Ο Μαρής, στο ίδιο τηλεγράφημα προς τη γενική διοίκηση Κρήτης, ξεκαθάριζε ότι η κυβέρνηση δεν θα έκανε άλλη υποχώρηση και καλούσε τον κρητικό λαό, «ουδενός υπάρχοντος λόγου προς ανησυχία», να προβάλλη εαυτόν υπόδειγμα, υπομονής και καρτερίας, κατά την σημερινήν έντονον προσπάθειαν του όλου Έθνους προς οικονομικήν του ανόρθωσιν εκ των ερειπίων της Δικτατορίας». Παράλληλα υποστήριζε ότι η συνέχιση των κινητοποιήσεων θα ζημίωνε και τους Κρήτες και όλους τους Έλληνες και προειδοποιούσε τους «ταραξίες», τους οποίους θεωρούσε ότι εξυπηρετούσαν ξένα και αντίθετα προς την Κρήτη συμφέροντα, ότι εναντίον τους «η Κυβέρνησις θα ευρεθή εις την ανάγκην να λάβη σκληρά μέτρα εξ επιβεβλημένης πλέον εκ του γοήτρου του Κράτους και των γενικών του έθνους συμφερόντων».
Νομαρχιακό συλλαλητήριο στα Χανιά
Οι αλλαγές στην κυβέρνηση και η τοποθέτηση του Γ. Μαρή στη θέση του υπουργού Εσωτερικών, δεν σταμάτησαν τις κινητοποιήσεις των Κρητικών, που συνεχίστηκαν και τις επόμενες εβδομάδες. Ούτε όμως η κακοκαιρία εμπόδισε τις συγκεντρώσεις των κατοίκων του νησιού. Το βροχερό πρωινό της Κυριακής 12 Φεβρουαρίου χιλιάδες κάτοικοι του νομού Χανίων συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου της πόλης των Χανίων, σ’ ένα μεγάλο αλλά ειρηνικό συλλαλητήριο. Ομιλητής ήταν ο παλαιός Σφακιανός πολιτικός Χαράλαμπος Πωλογιώργης και ο πρόεδρος του σωματείου καφεπωλών Γ. Μπυράκης. Στο ψήφισμα οι χιλιάδες συγκεντρωμένοι αναφέρονταν στη δεινή οικονομική κρίση που μάστιζε τον ελληνικό και ιδίως τον κρητικό λαό και αξίωναν, ανάμεσα στ’ άλλα:
«-Την διακοπήν της συνεχούς επιβολής νέων φόρων και αυξήσεως των παλαιών ως και την ανάγκην διαρρυθμίσεως αυτών επί δικαιοτέρων βάσεων και μηχανισμού εφαρμογής απλουστέρου ώστε να μην καθίστανται επαχθείς και ανεφάρμοστοι.
-Την καθιέρωσιν δημοσιονομικής πολιτικής βασιζομένης επί ενισχύσεως της παραγωγής και επί οικονομιών τόσον επί του Κρατικού προϋπολογισμού όσον και επί της συνολικής καταναλώσεως πλούτου».
Ζητούσαν ακόμη, πραγματική διοικητική αποκέντρωση και απαιτούσαν να σταματήσει η χορήγηση στους υπαλλήλους των εφοριών ποσοστού επί των ποσών που βεβαίωναν στους φορολογουμένους, διασφάλιση των περιουσιών που δίνονταν στους πρόσφυγες, ώστε, όπως αναφερόταν χαρακτηριστικά, «να μην πέφτουν θύματα των κηφήνων». Ενώ για τη στελέχωση των δημόσιων υπηρεσιών, αφού ζητούσαν μείωση του αριθμού τους και αύξηση των ωρών εργασίας, διατύπωναν ένα πρωτοφανές αίτημα: να μην προσλαμβάνονται γυναίκες! «Η πρόσληψις γυναικών υπαλλήλων – αναφερόταν- να παύση οριστικώς, να θεωρείται δε δικαιολογημένος ο διορισμός γυναικός μόνον δι όσας είναι προστάται οικογενειών συνεπεία απωλείας του προστάτου αυτών συζύγου, πατρός ή αδελφού εν πολέμω».
Την ίδια ημέρα οργανώνεται στον Άγιο Μύρωνα νέο μεγάλο συλλαλητήριο στο οποίο παίρνουν μέρος κάτοικοι από τις Ασίτες, την Πυργού, τις Κορφές, τον Σίββα, το Βενεράτο, τις Δαφνές, τα Σταυράκια, το Πετροκέφαλο, τις Βούτες, το Πενταμόδι και το Λουτράκι. Είναι η συνέχεια των κινητοποιήσεων των κατοίκων του Μαλεβιζίου. Είχαν τονίσει, από το συλλαλητήριο του Ηρακλείου, ότι θα επανέρχονταν, ένοπλοι, αν δεν έπαιρναν απαντήσεις σε 8 ημέρες. Και το έπραξαν, αφού στην ουσία δεν πήραν τις απαντήσεις που διεκδικούσαν. Στο πλήθος μιλούν οι Στέλιος Παπαδομιχελάκης, Γιάννης Μανουσάκης και Γιάννης Ζωγραφάκης, που αργότερα θα κυνηγηθούν από την αστυνομία και θα συλληφθούν. Εκτός των αιτημάτων για τη φορολογία, οι συγκεντρωμένοι ζητούν την απομάκρυνση του γενικού διοικητή Κρήτης και του νομάρχη Ηρακλείου. Παράλληλα προχωρούν στην καθαίρεση της επιτροπής αγώνα, που αποφάσισε το τέλος των κινητοποιήσεων, και εκλέγουν νέα για τη συνέχισή τους.
Την ίδια, επίσης, μέρα οργανώνεται συλλαλητήριο στον Κρουσώνα, στον περίβολό του ναού του Αγίου Χαραλάμπους. Οι συγκεντρωμένοι Κρουσανιώτες διαμηνύουν στην κυβέρνηση με το ψήφισμά τους «ότι ουδεμίαν επίδρασιν θα έχουν παρά τω λαώ αι κολακευτικαί ή μάλλον εκμεταλλευτικαί ενέργειαι μερικών επιτηδείων μεσολάβων. Τον ανυπομονούντα Λαόν θα καθησυχάση μόνον η εφαρμογή των δικαίων και ευλόγων απαιτήσεών του, επί τούτω δε και μόνον θα ελπίσωμεν δια την αναγκαιοτάτην γαλήνην του τόπου μας». Ουσιαστικά οι αιχμές είναι κατά των βουλευτών και της τοπικής πολιτικής ηγεσίας. Το ψήφισμα υπογράφουν τα μέλη της επιτροπής αγώνα, Ζαχαρίας Μακατούνης, Νικόλαος Τζωράκης, Δημήτριος Ξυλούρης, Ιωάννης Γεπεσάκης, Μιχ. Αποστολάκης, Στέργιος Σηγανάκης, Αντ. Αστρινάκης, Εμμ. Μαρκουλάκης, Ιωάννης Επανωμεριτάκης, Αντώνιος Φασουλάκης, Γεωρ. Καλληγιαννάκης, Κωνστ. Μακρυδάκης, Δρ. Πειρασμός, Ιωάν. Βαλτζάκης, Μεν. Σαββάκης, Εμμ. Αστρινάκης, Ιωάν. Νικάκης, Γεωργ. Κριτσώτης, Ν. Φουντουλάκης, Δ. Βελαντάκης, Ιωάν. Φασουλάκης, Εμμ. Τζουλιάς, Δ. Κοκοβάκης, Ιωάν. Πουλωρηνάκης, Γ. Φουντουλάκης.
Εκτός από τις μεγάλες διαδηλώσεις, συνεχίζεται όμως και η καταστροφή δημοσίων κτιρίων, κυρίως αυτών που σχετίζονται με την είσπραξη των φόρων. Τα ξημερώματα της Τρίτης 14 Φεβρουαρίου πυρπολείται το Δημόσιο Ταμείο Σητείας.
Παραίτηση Τ. Γεωργιάδη
Πιεσμένος από τα γεγονότα τόσων εβδομάδων, ο γενικός διοικητής Κρήτης Τίτος Γεωργιάδης αναγκάζεται να παραιτηθεί. Ο ίδιος ανακοινώνει την παραίτησή του στον δημοσιογράφο της εφημερίδας «Η Πρωία» Π. Τρουμπούνη, ο οποίος βρίσκεται στο νησί για να καταγράψει τις εξελίξεις. Η είδηση δημοσιεύεται στο κεντρικό θέμα της Δευτέρας 13 Φεβρουαρίου. Ο Τίτος Γεωργιάδης, όπως ο ίδιος δηλώνει, έχει αποστείλει στην κυβέρνηση τις προτάσεις του για την αντιμετώπιση της κρίσης, μαζί με την παραίτησή του, παραμένοντας στη θέση του μέχρι να έλθει ο αντικαταστάτης του, που θα είναι ο στρατηγός Γεώργιος Κατεχάκης, ο Καπετάν Ρούβας των μακεδονικών αγώνων. Ο Γ. Κατεχάκης διορίστηκε με απόφαση του υπουργικού συμβουλίου στις 7 Μαρτίου, ως υπουργός – γενικός διοικητής Κρήτης, ώστε να έχει και αυξημένες αρμοδιότητες χειρισμού του προβλήματος. Αργότερα, στην τελευταία κυβέρνηση Βενιζέλου, θα τοποθετηθεί υπουργός Στρατιωτικών.
«Κομμουνισταί και παγκαλικοί»!
Κι ενώ ο αγώνας των Κρητών κορυφώνεται, ο υπουργός Εσωτερικών Γ. Μαρής επανέρχεται και ρίχνει τα αίτια της αναταραχής, όχι στα πραγματικά προβλήματα, αλλά στην υποκίνηση των Κρητικών από κομμουνιστές σε συνεννόηση με οπαδούς του πρώην δικτάτορα Πάγκαλου! Σε δηλώσεις του στις Φεβρουαρίου, μετά τα συλλαλητήρια των Χανίων και του Αγίου Μύρωνα, αλλά και την πυρπόληση του ταμείου της Σητείας, αναφέρει ότι από πληροφορίες που του έδωσε ο γενικός διοικητής «είνε κατάδηλον ότι αντιμετωπίζομεν προσπαθείας ολίγων παγκαλικών, οίτινες εν συνεννοήσει μετά κομμουνιστών και άλλων κινουμένων από αντιπολιτευτικάς διαθέσεις, προσπαθούν να επιτύχουν διατάραξιν της τάξεως και ίσως αναγκάσουν την Κυβέρνησιν να μετέλθη αυστηράν πολιτικήν, ονειρευόμενοι ότι θα αποκομίσουν τοπικά κομματικά κέρδη». Ο Μαρής πρόσθετε ότι οι στόχοι αυτοί δεν θα πετύχουν, διαβεβαίωνε ότι η κυβέρνηση λύνει όλα τα προβλήματα, και απειλούσε: «Είνε όμως η κυβέρνησις αποφασισμένη να πατάξη τους ταραξίας εκείνους οίτινες αυτοβούλως αναλαβόντες την υποστήριξιν της Κρήτης, επιδιώκουν την επιτυχίαν σχεδίων καταστρεπτικών δια το έθνος και ατιμωτικών δια την Κρήτην. Δεν θα αφήσωμεν τα συμφέροντα της Κρήτης άθυρμα εις τας χείρας ολίγων ασυνειδήτων».
Έδινε όμως και συμβουλές στον Τύπο για το πώς να χειριστεί τα γεγονότα! Ζητούσε να «συντρέξη την Κυβέρνησιν εν τη προσπαθεία της προς επιβολήν της τάξεως» και να μεταδίδει τα γεγονότα «ξηρώς και αντικειμενικώς»…
Αποστολή χωροφυλάκων
Στις 15 Φεβρουαρίου συνέρχεται και πάλι το υπουργικό συμβούλιο και συζητά την εξέγερση της Κρήτης. Ο Μαρής εισηγείται την αποστολή δυνάμεων χωροφυλακής από την Αθήνα στο νησί. Οι χωροφύλακες ξεκινούν αμέσως και αναλαμβάνουν υπηρεσία!
Η κυβέρνηση πάντως, εκτός από το να χρησιμοποιεί τη χωροφυλακή για την αντιμετώπιση της κατάστασης, προσπαθεί να συγκροτήσει και αντικίνημα! Ο ίδιος ο παραιτηθείς γενικός διοικητής Τίτος Γεωργιάδης δηλώνει στον τύπο ότι υπάρχουν ψηφίσματα κατά της εξέγερσης, από διαφόρους πολίτες του Ηρακλείου, αλλά και το δήμο της πόλης. Ενώ οι βιομήχανοι της Ελλάδας με ανακοίνωσή τους καταδικάζουν τις κινητοποιήσεις.
Οι Κρητικοί πάντως δεν πτοήθηκαν ούτε από τις ανακοινώσεις καταδίκης, ούτε από την αποστολή μεγάλων δυνάμεων χωροφυλακής και στρατού. Τα συλλαλητήρια συνεχίζονται όλο τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο.
Στην πόλη του Ρεθύμνου, που υπάρχουν εξ αρχής αντιδράσεις για την οργάνωση συλλαλητηρίου, οι εκπρόσωποι των επαγγελματικών φορέων καταφέρνουν να συνεδριάσουν και να εκδώσουν ψήφισμα κατά της φορολογίας.
Την Κυριακή 22 Φεβρουαρίου οργανώνονται νέες μεγάλες διαδηλώσεις στα Χανιά, στο Σπήλι και στις Βρύσες Χανιών, όπου μάλιστα οι διαδηλωτές πυρπολούν το τηλεγραφείο. Στον Άγιο Μύρωνα συνεχίζουν να συγκεντρώνονται, μέχρι τα τέλη του Μάρτη οι αγρότες απ’ όλο το Μαλεβίζι, συλλαλητήριο οργανώνεται στις Βουκολιές Χανίων κ.α.
Ταυτόχρονα οργανώνονται συγκεντρώσεις συμπαράστασης προς τους Κρητικούς, στην Αθήνα και τον Πειραιά. Το Εργατικό Κέντρο Αθήνας εκδίδει προκήρυξη υπέρ των κινητοποιήσεων, ενώ οι Κρήτες φοιτητές κινητοποιούνται υπέρ των συμπατριωτών τους, εκλέγοντας μάλιστα επιτροπή αγώνα στην οποία συμμετείχαν οι Ν. Σακαδάκης, Ε. Γρυλιονάκης, Ε. Μαυρογένης και Ε. Χριστάκης.
Μαζικές συλλήψεις
Κι ενώ το κίνημα αντίδρασης στη φορολογική πολιτική διογκώνεται, ο Μαρής δίνει εντολή για συλλήψεις ηγετών των διαδηλωτών. Ανάμεσά τους ο γενικός γραμματέας του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου Νίκος Σφακιανάκης,ο γραμματέας των ελαιοχρωματιστών Γιάννης Παρασχάκης, ο γραμματέας της Εργατικής Βοήθειας Μανώλης Κακουδάκης, τα στελέχη του εργατικού κινήματος Μύρων Παπαδάκης και Βαγγέλης Μαρκουλής και ο κοινοτάρχης του Μαράθου Στέλιος Παπαδομιχελάκης, που εκτοπίζεται στη Σκύρο. Η σύλληψη του Παπαδομιχελάκη είναι περιπετειώδης, καθώς οι χωροφύλακες πήγαν στο χωριό αλλά εκδιώχθηκαν από τους κατοίκους. Στη συνέχεια δεκάδες Μαραθιανοί πήγαν στον αστυνομικό σταθμό και έπιασαν όμηρο τον σταθμάρχη της χωροφυλακής, τον οποίο και ξυλοφόρτωσαν! Η σύλληψη τελικά του Παπαδομιχελάκη, ομιλητή στο συλλαλητήριο του Αγίου Μύρωνα, έγινε από μεγαλύτερη δύναμη χωροφυλάκων, επικεφαλής των οποίων ήταν ο διοικητής του νομού Ηρακλείου Τζάτζιμος.
Οι εξελίξεις είναι όμως πλέον καταιγιστικές. Το κίνημα της Κρήτης εξαπλώνεται σε όλη την Ελλάδα. Ξεκινούν ανάλογες κινητοποιήσεις από τους αγρότες, τους εργαζόμενους αλλά και τους επαγγελματοβιοτέχνες, τις ομάδες δηλαδή της κοινωνίας που πλήττονται σφοδρά από την οικονομική πολιτική της συμμαχικής κυβέρνησης. Οι αντιδράσεις θα οδηγήσουν, τελικά, στην πτώση της κυβέρνησης Ζαΐμη, στις 4 Ιουλίου, και την ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος θα κερδίσει και τις εκλογές της 19ης Αυγούστου 1928 που διεξάγονται, όπως ο απαιτεί, με το πλειοψηφικό σύστημα.
Πηγές
Τα αρχεία των εφημερίδων της εποχής, που υπάρχουν, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας και τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου:
-Αγροτική Κρήτη (Ηρακλείου)
-Ανόρθωσις (Ηρακλείου)
-Αθηναϊκή (Αθηνών)
-Αστραπή (Ρεθύμνου)
-Δημοκρατία (Ρεθύμνου)
-Έθνος (Αθηνών)
-Εμπρός (Αθηνών)
-Εσπερινή (Αθηνών)
-Εστία (Αθηνών)
-Η Βραδυνή (Αθηνών)
– Η Ελληνική (Αθηνών)
-Η Πρωία (Αθηνών)
-Ίδη (Ηρακλείου)
-Κήρυξ (Χανίων)
-Μακεδονία (Θεσσαλονίκης)
-Νέα Γενεά (Ηρακλείου)
-Παρατηρητής (Χανίων)
-Πολιτεία (Αθηνών)
-Ριζοσπάστης (Αθηνών)
-Σκρίπ (Αθηνών)
