Του Σήφη Φανουράκη*
Στο Δημοτικό Συμβούλιο του Ηρακλείου στις 18-11-19 εγκρίθηκε από όλες τις παρατάξεις (πλήν της Λαϊκής Συσπείρωσης),η ένταξη ειδικής μελέτης υπογειοποίησης του παραλιακού μετώπου και της Πλ. Ελευθερίας και συμπεριλήφθηκε στο Τεχνικό Πρόγραμμα του Δήμου. Η πρόταση υποβλήθηκε από την δημοτική παράταξη 3 7 5.
Η είδηση σε πρώτη ανάγνωση μπορεί και να περάσει απαρατήρητη ή να εντυπωσιάσει. Ωστόσο σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης προκαλεί ερωτήματα, η σχεδόν ομόφωνη έγκριση μιας πρότασης, οποία θα μπορούσε να αποτελέσει και «ανέκδοτο» ή, το λιγότερο, χαρακτηριστικό «δείγμα εκλεγμένων» που αγνοούν την ιστορία της πόλης τους.
Έτσι προκύπτει αβίαστα ότι, την εικόνα της πόλης την καθορίζει η ίδια η πόλη, αλλά πάντα και μόνο μέσα από τους πολιτικούς θεσμούς της, όπου βέβαια συμμετέχουν «εκλεγμένοι».
Μελετώντας κάποιος την ιστορία αυτής της πόλης αισθάνεται να τον κατακλύζει μια παράξενη αδιέξοδη ερώτηση : «τι θα είχε συμβεί σε μια άλλη εκδοχή της ιστορικής εξέλιξης αυτής της πόλης» ;
Ένας προσεκτικός μελετητής της πόλης μπορεί να διαπιστώσει ότι, είναι μια πόλη που μόνο μέσα από τις «απουσίες» και τις «καταστροφές» μπορείς να ανασυνθέσεις τις εικόνες της.
Είναι άλλωστε χαρακτηριστική η περιγραφή της κατάστασης της οχύρωσης, στο από 26-3-1955 έγγραφο του Εφόρου Αρχαιοτήτων Κρήτης Ν. Πλάτωνα προς τη Δ/νση Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Παιδείας με θέμα : «Επί της εξασφαλίσεως δικαιωμάτων της αρχαιολογικής υπηρεσίας επί των προμαχώνων των τειχών του Χάνδακος και γενικώτερον απαλλαγής των ενετικών τειχών από αυθαιρέτους καταλήψεις», όπου προτείνεται, μεταξύ άλλων, η υπαγωγή των ενετικών τειχών στην κυριότητα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.
Είναι εμφανές ότι, οι εκάστοτε «αρχές» και οι κάτοικοι της πόλης, διαχρονικά αντιμετώπισαν την ενετική οχύρωση ως εμπόδιο για την ανάπτυξή της.
Σύμφωνα με την Χ. Τζομπανάκη : «…στο Ηράκλειο, τη μεταπολεμική περίοδο, για διάστημα πολλών ετών οργανώθηκε από ορισμένες ομάδες κατοίκων έντονη “αντιτειχική εκστρατεία” με τραγελαφικά συνθήματα και αποτελέσματα. Οι πολέμιοι της σημαντικότερης ενετικής οχύρωσης της ανατολικής Μεσογείου, με ομιλίες τους και πύρινα άρθρα στον τοπικό τύπο, κατηγόρησαν τα τείχη για όλα σχεδόν τα αρνητικά που συνέβαιναν στην πόλη. Στο μνημείο καταλογιζόταν η αποκλειστική ευθύνη για την υπερβολική υγρασία της περιοχής –αφού εμπόδιζε τον αέρα να κυκλοφορεί ελεύθερα- ενώ το κακό πολεοδομικό σχέδιο θα ήταν ασφαλώς καλύτερο εάν το φρούριο δεν εμπόδιζε την πόλη ν’ αναπτυχθεί. Έγιναν υπολογισμοί και διατυπώθηκαν απόψεις σχετικά με την ποσότητα αστικής γης που θα προέκυπτε από την ισοπέδωσή του(…) μετά το 1902 στη συνείδηση των αρχών και των κατοίκων της πόλης το τεράστιο ενετικό φρουριακό συγκρότημα καταγράφεται σαν ένας τεράστιος κλοιός που την περιορίζει ασφυκτικά και εμποδίζει την επέκταση και την ανάπτυξή της».
Άλλωστε το 1947 το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης αποφάσισε, την κατεδάφιση των τειχών !
Δείτε σχετικά: Μια απίστευτη ιστορία: Όταν ο δήμος Ηρακλείου αποφάσιζε να κατεδαφίσει τα Τείχη και να τα κάνει… οικόπεδα!
Ευτυχώς σώθηκαν δεδομένου ότι, το κόστος για την κατεδάφισή τους καθώς και ο όγκος των μπάζων ήταν υπερβολικά μεγάλα.
Είναι εμφανές ότι αυτοί οι «νοικοκυραίοι» – αστοί της πόλης δεν κατανοούσαν, ούτε και κατανοούν ακόμη και σήμερα ότι η διαφορά ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον συνίσταται στο ότι, το παρελθόν βιώνεται εν μέρει στο παρόν. Ούτε βέβαια κατανόησαν ποτέ ότι, η διάρκεια είναι στοιχείο του παρελθόντος που εξακολουθεί να αποτελεί τμήμα των τωρινών βιωμάτων μας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, από άγνωστο μελετητή συντάχθηκε σχέδιο πόλης στα 1930 σύμφωνα με δύο κυρίως άξονες : α). Την καθολική προστασία του εντός των τειχών πολεοδομικού ιστού και των ελεύθερων δημόσιων χώρων και ειδικούς όρους δόμησης των αδόμητων ιδιωτικών χώρων. β). Τη μελέτη πολεοδομικού σχεδίου για τη «νέα» εκτός των τειχών πόλη.
Ωστόσο το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε ποτέ και έτσι η προσπάθεια να κατασκευαστεί νέα πόλη ανάμεσα στην παλιά και στην εκτός των τειχών περιοχή, δεν ευδοκίμησε. Ας σημειωθεί ότι, έτσι περίπου μελετήθηκε η πόλη των Χανίων και το οποίο μνημονεύει εύγλωττα ο αρχιτέκτονας Δ. Κυριακός.
Σύμφωνα πάντα με τη Χ. Τζομπανάκη «…οι άστοχες πολεοδομικές παρεμβάσεις, συνεχίζονται και μεταπολεμικά. Τα αποτελέσματα των πολεοδομικών ρυθμίσεων υπήρξαν απολύτως απογοητευτικά. Ούτε η παλαιά, εντός των τειχών πόλη αναπλάστηκε, ούτε η νέα, εκτός των τειχών, κατέστη δυνατόν να συγκροτηθεί με τρόπο σύγχρονο και λειτουργικά σωστό».
Ένα μεγάλο μέρος αυτών των μετασχηματισμών και των παρεμβάσεων προβλέπεται από το σχέδιο πόλης του 1936 το οποίο αποτελεί, μια συγκεκριμένη μορφή με την οποία εκδηλώνονται οι κυρίαρχες οικονομικές δυνάμεις. Στο σχέδιο αναζητείται, η «αρμονική ισορροπία» ανάμεσα στο Γενικό Συμφέρον και το Μερικό Συμφέρον. Αυτά τα δυο Συμφέροντα (δημόσιο και ιδιωτικό ) νοούνται πάντα, ως φαινόμενα αντιθετικά που δεν επιδέχονται μεσολαβήσεις.
Τελικά ό,τι απέμεινε από την «ιστορία αυτής της πόλης» κατεδαφίζεται, στα πλαίσια της γενικότερης κοινωνικής κατεδάφισης, στο όνομα της ανάπτυξης. Η Ιστορία της δεν διδάσκει πια και η λήθη κατακλύζει τη μνήμη.
Η δήθεν «πρωτοποριακή» πρόταση απευθύνεται από εκλεγμένους με «αδύναμη» σκέψη σε, ένα κοινό εθισμένο στην τηλεοπτική αισθητική του kitsch, ανήμπορο να αντισταθεί σε τέτοιες ψευδο-ουτοπίες.
Είναι πλέον σαφές ότι, η ιστορική υποχρέωση των «εκλεγμένων» είναι, να δημιουργούν τις συνθήκες ώστε, η πολιτική να μεταβάλλει την κοινωνική κατάσταση. Αν διαπιστώνουν ότι η πολιτική δεν λειτουργεί θα πρέπει να δημιουργούν τις συνθήκες ώστε, να είναι η κοινωνία εκείνη που θα επανα-κινητοποιεί την πολιτική. Μόνο έτσι η πολιτική μπορεί να λειτουργεί ως κοινωνικό πρότυπο, και θα συμπίπτει απόλυτα με την πραγματικότητα.
* Ο Σήφης Φανουράκης είναι αρχιτέκτονας-μηχ/κος MSc
