Του Μανόλη Αστυρακάκη*
Έχει περάσει ένας αιώνας από τότε που επιτεύχθηκε η απελευθέρωση της Κρήτης και η Ένωσή της με την Ελλάδα. Εμείς απολαμβάνομε τώρα τα αγαθά της ελευθερίας και της ειρηνικής ζωής, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι παππούδες μας ζούσαν υπό το καθεστώς της αδυσώπητης τουρκικής σκλαβιάς. Ακόμη, δεν πρέπει να ξεχάσομε ποτέ την τεράστια προσφορά, τους αγώνες και τις θυσίες των ανθρώπων που υπήρξαν οι πρωτεργάτες για την απελευθέρωση και την ανασυγκρότηση της Κρήτης.
Θα μου επιτρέψετε να κάμω μια παρένθεση για ένα ιστορικό υπόβαθρο, που θα μας βοηθήσει να κατανοήσομε τις συνθήκες της εποχής εκείνης.
Ο 19ος αιώνας (1800-1899) ήταν ένας αιώνας συνεχών επαναστάσεων, αγώνων και θυσιών. Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη, το 1770, δεν είχε αίσιο τέλος και ο ίδιος βρήκε οικτρό θάνατο. Όμως αυτός ο πρωτομάρτυρας της Κρήτης έριξε τον σπόρο της ελευθερίας και έβγαλε από τον λήθαργο της σκλαβιάς τον κρητικό λαό, που συγχρόνως πήρε το μήνυμα ότι πλέον δεν μπορεί να ελπίζει σε ξένη βοήθεια και ότι η ελευθερία δεν δωρίζεται από κανένα αλλά κατακτάται με αγώνες και θυσίες.
Με την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821, εκδηλώθηκε και στην Κρήτη το πρώτο οργανωμένο επαναστατικό κίνημα. Δυστυχώς, ο κρητικός λαός, εκτός από τον άγριο κατακτητή, είχε να αντιμετωπίσει τη δυσμένεια των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης. Έτσι, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, τον Φεβρουάριο του 1830, η Κρήτη έμενε έξω από τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, καταδικασμένη από την ευρωπαϊκή διπλωματία να παραμείνει για άλλα 70 χρόνια κάτω από την απόλυτη δικαιοδοσία του Σουλτάνου.
Στα χρόνια αυτά πυροδοτήθηκαν αλλεπάλληλες επαναστάσεις που κρατούσαν διαρκώς άσβηστο τον επαναστατικό παλμό του κρητικού λαού και τον διακαή πόθο για ελευθερία και ανεξαρτησία.
Η Επανάσταση του 1866 ήταν το κορυφαίο γεγονός του επαναστατικού αγώνα. Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, στις 9 Νοεμβρίου 1866, ήταν μια συγκλονιστική πράξη αυτοθυσίας και ηρωισμού, που ο αντίκτυπός της έφθασε στα πέρατα του κόσμου.
Είχε πλέον προβληθεί και αναγνωριστεί το Κρητικό Ζήτημα, και μολονότι εξακολουθούσε να φέρνει εμπόδια η αντιδραστική πολιτική της Ευρώπης, είχε αρχίσει να προβάλλει στον κρητικό ορίζοντα το γλυκοχάραμα της λευτεριάς.
Σ’ αυτά τα χρόνια του ασίγαστου επαναστατικού παλμού και των ηδύπνοων οραμάτων της ελευθερίας και της πατριωτικής έξαρσης κατά ευτυχή συγκυρία αναδείχθηκαν σπουδαίοι άνθρωποι, αγωνιστές, ήρωες, οπλαρχηγοί, ιεράρχες, πολιτικοί, με εξέχουσα τη μορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Η συνεισφορά της Τυλίσου
Μεγάλο μερίδιο σε αυτή την αγωνιστική και πατριωτική συνεισφορά έχει και η περιοχή του Μαλεβιζίου και το ιστορικό χωριό μας Τύλισος. Άλλωστε, όπως επισημαίνουν οι ιστορικοί Ιωάννης Μουρέλλος και Νικόλ. Σταυρινίδης, η Τύλισος υπήρξε πάντοτε ένα προπύργιο, όπου έβρισκαν καταφύγιο και υποστήριξη οι επαναστάτες της περιοχής Μαλεβιζίου και Μυλοποτάμου.
Περιοριζόμαστε σήμερα να κάνομε ιδιαίτερη αναφορά σε δυο σπουδαίους άνδρες, άξια τέκνα της Τυλίσου, τον Παναγιώτη Ζερβουδάκη και τον Ιωάννη Περδικάρη. Μέχρι τώρα γίνονταν σπάνιες αναφορές των ονομάτων τους, αλλά χωρίς να είναι γνωστή η δράση τους. Για τον Περδικάρη, το μόνο που θύμιζε το πέρασμά του από την Τύλισο ήταν μια μαρμάρινη πινακίδα που έγραφε «Πλατεία Περδικάρη».
Αλλά, επί τέλους, ήλθε η ώρα να ανασυρθούν από τη λήθη αυτοί οι σπουδαίοι Τυλισανοί. Πριν από 12 περίπου χρόνια ο αείμνηστος Γιάννης Χρηστάκης, Σχολ. Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπ/σης, έκαμε μια εντυπωσιακή διάλεξη στην Τύλισο για τον Παναγ. Ζερβουδάκη, ένα γενναίο οπλαρχηγό, που έπαιξε ενεργό ρόλο στην Επανάσταση του 1821.
Επίσης, τον Ιούλιο του 2011, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Τυλίσου, τιμώντας τη μνήμη του Παναγιώτη Ζερβουδάκη, ετέλεσε μνημόσυνο στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου και με προσκάλεσε να κάμω μια σύντομη ομιλία. Ήταν για μένα το έναυσμα για έρευνα.
Όσο για τον Ιωάν. Περδικάρη, μετά από παρέλευση ενός αιώνα από τον θάνατό του, το 1909, ήλθε η ώρα της αναγνώρισης. Πριν από δύο χρόνια ο Γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Τυλίσου, Κωνστ. Καλαφατάκης, είχε την εμπνευσμένη πρωτοβουλία να δώσει ένα όνομα στο Γυμνάσιο και εζήτησε τη γνώμη μου. Είχαν προταθεί αξιόλογα ονόματα, όπως π.χ. του Ιωσήφ Χατζηδάκη, ο οποίος είχε διενεργήσει την ανασκαφή των μινωικών μεγάρων της Τυλίσου. Ανεπιφύλακτα του πρότεινα το όνομα του Ιωάν. Περδικάρη, γιατί είχε περισσότερη σχέση με την Εκπαίδευση, το οποίο αποδέχτηκε με εμφανή ικανοποίηση.
Ιωάννης Περδικάρης
Ο Ιωάννης Περδικάρης, γιος του Γεωργίου Περδικάρη, γεννήθηκε στην Τύλισο το 1851, σε μια ταραγμένη εποχή, κάτω από οδυνηρή σκλαβιά, σε μια εποχή πόνου και μαρτυρίου και φρικτής ένδειας.
Από την προφορική παράδοση φαίνεται ότι υπήρχε συγγενική σχέση με τις οικογένειες Αλεξάκη, ίσως και Κονσολάκη. Επίσης, από ένα έγγραφο της Δημογεροντίας προκύπτει ότι υπήρχε στενή σχέση με τον Κων. Συλαμιανό, ο οποίος ήταν και κηδεμόνας των παιδιών του Γεωργίου Περδικάρη, του Ιωάννη και του Παντελή, μετά τον θάνατό του, το 1857 ή λίγο πριν.
Κατά ευτυχή συγκυρία, πριν από λίγες μέρες ο αγαπητός φίλος, ο άοκνος και σεμνός ερευνητής Ηρακλής Πυργιανάκης μου προμήθευσε κάποια στοιχεία, που του τα έδωσε ένας εγγονός του Ιωάννη Περδικάρη, ο οποίος προσκλήθηκε και είναι παρών εδώ στην εκδήλωση, με το ίδιο όνομα και αυτός, τα οποία περιέχουν πολύτιμες πληροφορίες, που θα βοηθήσουν σε περαιτέρω έρευνα.
Σε ένα άλλο έγγραφο από τα Αρχεία της Δημογεροντίας φαίνεται ότι είχε αρρωστήσει ο Ιωάννης Περδικάρης, το 1859, και ο κηδεμόνας του Κων. Συλαμιανός παρακάλεσε τους προεστώτες του χωριού να πιέσουν τον ενοικιαστή της περιουσίας του Περδικάρη, Αντώνιο Καρκανάκη, να δώσει χρήματα, για να πληρωθεί ο γιατρός Πολυδάκης.
Από τα έγγραφα λοιπόν φαίνεται ότι ο Ιωάν. Περδικάρης πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια. Έμεινε ορφανός από πατέρα πολύ μικρός. Πιθανώς τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο στην Τύλισο. Άλλωστε, όπως φαίνεται σε κάποια έγγραφα, υπήρχε Σχολείο στην Τύλισο.
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1866 πέθανε και η μητέρα του. Σε αυτή τη δύσκολη καμπή της ζωής του, μέσα στην ορφάνια και στην ένδεια, τον ευνόησε η τύχη να τον αναλάβει υπό την προστασία του ο επίσκοπος Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Ιλαρίων, ο οποίος διέγνωσε τις πνευματικές του ικανότητες και τον βοήθησε μέχρι τέλους να ολοκληρώσει τις σπουδές του.
Σπούδασε Ελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και στη συνέχεια έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία, όπου είχε την ευκαιρία, παράλληλα με τις ευδόκιμες σπουδές του, να γνωρίσει τα σύγχρονα φιλολογικά και εκπαιδευτικά ρεύματα και να αποκτήσει τα εφόδια για την οργάνωση και τη σωστή λειτουργία των Σχολείων, εφαρμόζοντας σύγχρονες παιδαγωγικές μεθόδους.
Ο Ιωάν. Περδικάρης διέπρεπε και αρίστευε σε όλα τα στάδια της Εκπαίδευσής του. Ο διαπρεπής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Κων. Κόντος, κατά τη μαρτυρία του Στυλ. Βασιλάκη, έλεγε: «Τρείς έχω κρατίστους μαθητάς, Χατζηδάκη, Περδικάρη, Βορεάδη, και οι τρείς Κρήτες, από Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Οροπέδιο Λασιθίου».
Μετά το πέρας των σπουδών επιστρέφει στην αγαπημένη πατρίδα, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του.
Με τη σύζυγό του Αικατερίνη, Μαλεβιζώτισσα και αυτή, από τον Άγιο Μύρωνα, της γνωστής οικογένειας των Καλημεράκηδων, εγκαταστάθηκαν στο Ηράκλειο στο σπίτι τους, κοντά στην οδό Ανδρόγεω. Από τον γάμο τους γεννήθηκαν 5 παιδιά, ο Γεώργιος, ο Αχιλλέας, ο Μιχάλης, ο Ηρακλής και η Ελεωνόρα. Η Αικατερίνη ήταν μια αξιοθαύμαστη γυναίκα, αρχόντισσα, ανοιχτόκαρδη, στοργική, όπως αναφέρει ο Στυλιανός Βασιλάκης στο βιβλίο του «Γράμματα Μνημόσυνα Λήθης».
Η παρουσία της υπήρξε ευεργετική και ήταν το αδαμάντινο στήριγμα του Περδικάρη σε όλες τις δύσκολες στιγμές της ζωής του.
Στην Κρήτη, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα αρχίζει να εκκολάπτεται μια πνευματική κινητικότητα, που μπορούμε να πούμε ότι ήταν ο προάγγελος της πνευματικής έκρηξης που σημειώθηκε αργότερα στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Σε αυτό συνέβαλαν οι ευνοϊκές συγκυρίες. Η Τουρκία, κάτω από την πίεση των γεγονότων, προέβαινε συνεχώς σε παραχωρήσεις, με αποκορύφωμα τη Σύμβαση της Χαλέπας, το 1878, σύμφωνα με την οποία δίνονταν αρκετά προνόμια. Επίσης, σε μεγάλο βαθμό συνέβαλε η παρουσία σπουδαίων ανθρώπων, αγωνιστών, πολιτικών, διανοουμένων, φωτισμένων ιεραρχών.
Στο Ηράκλειο ιδρύεται ο «Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος» με τη στιβαρή παρουσία του αρχαιολόγου-ιατρού Ιωσήφ Χατζηδάκη. Ο Ιωάν. Περδικάρης υπήρξε από τα πρώτα μέλη του Συλλόγου. Ήταν μάλιστα ο εισηγητής για την προστασία και διάσωση των αρχαιοτήτων της Κρήτης. Ο «Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος» έδωσε ζωογόνα πνοή για τις μεγάλες αρχαιολογικές έρευνες που θα ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια, με σπουδαίους αρχαιολόγους, όπως τον Ιωσήφ Χατζηδάκη, τον Έβανς, τον Στέφ. Ξανθουδίδη.
Ο Περδικάρης όμως τον περισσότερο χρόνο της ζωής του τον αφιέρωσε στη διδασκαλία και στην οργάνωση και Διεύθυνση των Σχολείων.
Το 1892 εργάζεται ως καθηγητής στο «Ελληνικό Γυμνάσιο Χανίων» και το 1893 στο «Γυμνάσιο Ηρακλείου». Στα Χανιά γνωρίστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, με τον οποίο διατήρησε μέχρι τέλους άρρηκτη φιλική σχέση.
Πήρε ενεργό μέρος στην Επανάσταση του 1896 και γι’ αυτό αναγκάστηκε να μετοικήσει στην Ελλάδα. Εργάστηκε για ένα χρόνο στο Β΄ Γυμνάσιο της Πάτρας με εντυπωσιακή επιτυχία. Παράλληλα, συνέχισε να αγωνίζεται για την απελευθέρωση της Κρήτης. Αναλαμβάνει καθήκοντα Γενικού Γραμματέα της «Κεντρικής των Κρητών Επιτροπείας» και στη συνέχεια εκλέχτηκε βουλευτής της Κρητικής Βουλής.
Το 1898, με την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας, επιστρέφει στην Κρήτη, για να πάρει μέρος στον καινούριο αγώνα της ανόρθωσης και ανασυγκρότησης της πατρίδας. Σε αυτό τον αγώνα συμμετέχουν επίλεκτα τέκνα της, μεταξύ των οποίων ο Ελ. Βενιζέλος, ο Στεργιάδης, ο Κούνδουρος, ο Σφακιανάκης, ο Περδικάρης, ο Μιχελιδάκης, ο Ξανθουδίδης κ.ά.
Στην πρώτη Κρητική Κυβέρνηση ο Ελ. Βενιζέλος διορίζεται Σύμβουλος Δικαιοσύνης και προσκαλεί τον Ιωάν. Περδικάρη και του αναθέτει τον τομέα της Παιδείας με τη βεβαιότητα ότι ήταν ο πλέον κατάλληλος , για να οργανώσει τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε σωστές βάσεις.
Δυστυχώς, ο Αρμοστής πρίγκιπας Γεώργιος, εφαρμόζοντας ολέθρια πολιτική, ήλθε σε ρήξη με τον Βενιζέλο για το θέμα της Ένωσης, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση του Βενιζέλου από την κυβέρνηση. Όπως ήταν επόμενο, απομακρύνθηκε και ο Περδικάρης. Στη συνέχεια, επί 5 χρόνια, από το 1901 μέχρι το 1905, υπηρέτησε ως Γυμνασιάρχης στο Γυμνάσιο Ηρακλείου. Στα χρόνια αυτά είχε μαθητή του τον Νικόλ. Καζαντζάκη, ο οποίος, όπως φαίνεται στον αποχαιρετιστήριο λόγο, που εκφώνησε εκ μέρους των συμμαθητών του, την 1η Ιουνίου 1902, εκφράζει βαθύτατο θαυμασμό και ευγνωμοσύνη στο δάσκαλό του.
Τον Μάρτιο του 1905 εκδηλώθηκε το επαναστατικό κίνημα του Βενιζέλου στο Θέρισο, στο οποίο προσχώρησαν τότε σημαντικοί παράγοντες της κρητικής κοινωνίας, όπως ο Ιωάν. Σφακιανάκης, ο Αρ. Στεργιάδης, ο Ιωάν. Τσουδερός, ο επίσκοπος Διονύσιος Καστρινογιάννης, ο επίσκοπος Πέτρας Τίτος και πολλοί άλλοι. Θεωρώ ότι στο πλευρό του Βενιζέλου στάθηκε και ο Ιωάννης Περδικάρης, πιστός πάντα στον φίλο του. Στο αρχείο του εγγονού του Ιωάννη Περδικάρη, που αναφέραμε παραπάνω, υπάρχει μια αναφορά ότι ο Βενιζέλος είχε καταφύγει στην Τύλισο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του Θερίσου, μια φήμη που επιβεβαιωνόταν από γεροντότερους του χωριού πριν από κάμποσα χρόνια.
Τελικά, ο Ιωάν. Περδικάρης αποσύρεται από τη Δημόσια Εκπαίδευση το 1905, για να εκπληρώσει μια μύχια επιθυμία του, να ιδρύσει ένα Ιδιωτικό Εκπαιδευτήριο. Ο Στυλ. Βασιλάκης, φιλόλογος καθηγητής και αργότερα Διευθυντής του Ιδιωτικού Σχολείου, που ονομάστηκε «Λύκειον Κοραής», μας δίνει μια συναρπαστική περιγραφή από πρώτο χέρι, από την Αικατερίνη, τη σύζυγο του Περδικάρη, σχετικά με την απόφασή του να ιδρύσει Ιδιωτικό Εκπαιδευτήριο.
Εν πρώτοις, μετέβη στα Χανιά, για να συναντήσει τον Βενιζέλο και να έχει τη γνώμη του. Ο Βενιζέλος ενθουσιάστηκε, ενθαρρύνοντάς τον με λόγια που αποδείχτηκαν προφητικά: « Είναι ευτύχημα ότι εσύ αναλαμβάνεις το βαρύ αυτό έργο. Πιστεύω ότι το Σχολείο αυτό, υπό τη Διεύθυνσή σου, θα ξεπεράσει τα σύνορα του Ηρακλείου, ολόκληρης της Κρήτης, θα φθάσει στην ελεύθερη Ελλάδα και θα αγκαλιάσει και τον απόδημο Ελληνισμό. Εγώ θα σου εμπιστευθώ τους γιούς μου, Κυριάκο και Σοφοκλή».
Και πραγματικά, επιβεβαιώθηκαν τα προφητικά λόγια του Βενιζέλου. Το Λύκειο του Περδικάρη, όπως συχνά το ονόμαζαν, ήταν ένας εκπαιδευτικός άθλος, γιατί ο Περδικάρης δεν ήταν μόνο σπουδαίος φιλόλογος και παιδαγωγός, αλλά διέθετε και μοναδικές οργανωτικές ικανότητες.
Η κοινωνία του Ηρακλείου το υποδέχτηκε με ενθουσιασμό. Έρχονταν μαθητές από όλη την Κρήτη, αλλά και από την άλλη Ελλάδα και από τον απόδημο Ελληνισμό, κυρίως από την Αίγυπτο. Στο Λύκειο «Κοραής» δίδαξαν επί ένα αιώνα σπουδαίοι διδάσκαλοι και καθηγητές.
Δυστυχώς για τον ίδιο τον Ιωάννη Περδικάρη, μόλις κατά το 4ο έτος της λειτουργίας του Σχολείου επήλθε ο αιφνίδιος θάνατός του, την 21η Σεπτεμβρίου 1909, από καρδιακή ανακοπή, προφανώς από τις ταλαιπωρίες της ζωής του και τις διαρκείς κοπιαστικές ενασχολήσεις. Η είδηση του θανάτου του συγκλόνισε την κοινωνία του Ηρακλείου. Όλες οι εφημερίδες της Κρήτης εκείνες τις μέρες έγραφαν για την τεράστια προσφορά του και το βαρύ πένθος. Αναφέρω επιλεκτικά ένα απόσπασμα από την εφημερίδα ΕΘΝΙΚΗ: «Ο θάνατός του κατέλιπε λύπην άφατον εις άπαντας τους γνωρίσαντας την αξίαν του ανδρός. Πράγματι, η απώλεια εκ του θανάτου τού Ιωάννου Περδικάρη, επιστήμονος καλού, Καθηγητού εξόχου, Διευθυντού ικανωτάτου, δεινού του λόγου χειριστού, πνεύματος νομοπαρασκευαστικού, ήτο μεγάλη, δικαιολογούσα πλήρως το πανταχόθεν επιδειχθέν πένθος».
Τελειώνοντας, θα ήθελα να απευθύνω παραίνεση στους νέους να πάρουν στα χέρια τους τη σκυτάλη και να μην ξεχνούν ποτέ το βαρύ χρέος τους, να διαφυλάξουν την ιερή παρακαταθήκη που τους άφησαν οι γενναιόψυχοι πρόγονοί τους. Στις σύγχρονες σειρήνες της παγκοσμιοποίησης, με την αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών και τον κίνδυνο απώλειας της μνήμης και της εθνικής ταυτότητας, η πιο σθεναρή αντίσταση είναι η προβολή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, η αγάπη και μελέτη της τοπικής ιστορίας και τα φωτεινά παραδείγματα των προγόνων μας, που με πνεύμα αυταπάρνησης και φιλοπατρίας αγωνίζονταν για την ελευθερία και την ευημερία του τόπου μας.
*Ομιλία του φιλολόγου Μανόλη Αστυρακάκη στην Τύλισο στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Ιωάννη Περδικάρη
