21 Απριλίου 1967, μια από τις πιο μαύρες σελίδες της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, με μια ομάδα επίορκων αξιωματικών να ρίχνουν την Ελλάδα στο σκοτάδι της Δικτατορίας για επτά ολόκληρα χρόνια. Η Χούντα των Συνταγματαρχών κατέλυσε κάθε έννοια ελευθερίας, οδήγησε χιλιάδες Δημοκράτες πολίτες στις εξορίες και τα κρατητήρια, ενώ τραγικός ήταν ο επίλογος της με τη μεγάλη προδοσία σε βάρος της Κύπρου.
Από την πρώτη κιόλας ημέρα της επιβολής της, τα Ανώγεια βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του αγώνα, οι δημοκράτες κάτοικοι του μαρτυρικού αυτού τόπου και αντιτάχθηκαν με κάθε μέσο στους πραξικοπηματίες. Από την πρώτη μαζική συγκέντρωση δημοκρατικών πολιτών στο Ηράκλειο την πρώτη μέρα της Χούντας, μέχρι το Πολυτεχνείο και αργότερα στην οριστική πτώση της. Ένας από τους πρωταγωνιστές με σπουδαία αντιστασιακή δράση ήταν και ο Γιάγκος Σκουλάς του Εμμανουήλ και της Αγάπης την ιστορία του οποίου θα παρουσιάσουμε σήμερα μέσω της συγκλονιστικής αφήγησης της συζύγου του Ζαφειρένιας Σκουλά.
Γεννημένη το 1934, η 85χρόνη σήμερα Ζαφειρένια, ακμαιότατη και με καθαρό μυαλό μας αφηγείται τους πρώτους μήνες της δικτατορίας, όπου το σπίτι της είχε γίνει καταφύγιο δημοκρατικών πολιτών από όλη την Κρήτη, μέσα στο οποίο μέσω ενός τυπογραφείου που είχε ο Θανάσης Σκουλάς τυπώθηκαν οι πρώτες προκηρύξεις της οργάνωσης Δ.Α.Κ (Δημοκρατικός Αγών Κρήτης)! Για να υπάρχει ασφάλεια ο τεχνίτης Αντώνης Καλομοίρης του Οδυσσέα, δημιούργησε το 1967 στην πίσω αυλή του σπιτιού της Ζαφειρένιας μια κρύπτη στον τράφο που υπάρχει εκεί, όπου μέσα έκρυβαν το τυπογραφείο, τις προκηρύξεις, τα όπλα και όλα τα άλλα εργαλεία της οργάνωσης της Δ.Α.Κ. Μετά από 52 χρόνια η ΑΝΩΓΗ ανοίγει την κρύπτη της πίσω αυλής στο Περαχώρι και σας παρουσιάζει την αυθεντική πρώτη προκήρυξη κατά της Δικτατορίας, αλλά και τα υπολείμματα που υπήρχαν μέσα από το τυπογραφείο, τα μελάνια και τους κυλίνδρους και όλα τα απαραίτητα εργαλεία των Αντιστασιακών Κρητικών Ανωγειανών και μη που έβρισκαν καταφύγιο στο σπίτι της στο Περαχώρι, με τους περισσότερους αγωνιστές να συλλαμβάνονται αργότερα, να βασανίζονται και να καταδικάζονται σε χρόνια φυλάκισης. Ανάμεσα σε αυτούς πέραν των Ανωγειανών, ο Φοίβος Ιωαννίδης, ο Ηρακλής Τσίπρας, ο Μιχάλης Σάλας και άλλοι.
Παράλληλα όμως με την κρύπτη, η Ζαφειρένια Σκουλά ανοίγει και τους ασκούς της μνήμης της και μας μιλάει για τον αγωνιστή σύζυγο της, που στην διάρκεια της τρίμηνης κράτησης του υπέστη φρικτά βασανιστήρια.”60 ώρες τον είχαν όρθιο χωρίς νερό, με μια λάμπα αναμμένη κολλημένη στο μέτωπο του” μας λέει χαρακτηριστικά η Ζαφειρένια Σκουλά, τονίζοντας ότι αυτή ήταν η αιτία του κακού, που οδήγησε τον Γιάγκο Σκουλά στο θάνατο το 1975 σε ηλικία μόλις 49 ετών αφήνοντας την μόνη με 7 μικρά παιδιά.” Άμα ακούσω Χούντα τρέμω..” αναφέρει με λυγμούς, μια γροθιά στο στομάχι για τους σημερινούς λίγους αλλά ακραίους νοσταλγούς του φασισμού.
Διαβάστε παρακάτω όλη την αφήγηση της Ζαφειρένιας Σκουλά στην “Α”, καθώς και το κείμενο της προκήρυξης της Δ.Α.Κ. κατά της Χούντας:
Τα σπίτια των Ανωγείων, καταφύγιο για τους δημοκράτες πολίτες
Τσι είχανε σημειωμένους για εκτέλεση, Γιάγκος Σκουλάς,Φοίβος Ιωαννίδης, ο Θανάσης Σκουλάς και οι άλλοι. Και ο κουνιάδος μου ο Βασίλης ο Καλομοίρης ή “Βιθύλος” ήτανε στην οργάνωση…Ο Φοίβος Ιωαννίδης έκαμε επαέ 15 μέρες στο σπίτι μου.Ο Θανάσης Σκουλάς μας τσι φέρε στο σπίτι μας. Ερχόντουσαν κάθε αργά και γέμιζε από πάνω ο οντάς.Εγώ εμαγέρευγα, τον εκουβαλούσα τα φαγητά. Δεν εγάτεχα ίντα ελέγανε. Ήτανε μια δεκαπενταριά άτομα από όλη τη Κρήτη. Κανένα μήνα τσι κρύβαμε εδώ, μετά εφεύγανε από το ένα σπίτι και επηγαίνανε στο άλλο. Πολλά σπίτια στα Ανώγεια κρύβανε τσι Δημοκράτες από τη Χούντα. Ο Φοίβος Ιωαννίδης μετά από εδώ κρυβότανε στο σπίτι του Νταμπάκη. Και τα έχει γράψει όλα αυτά, πως επέρασε καλά πως είμαστε φιλόξενοι άνθρωποι. Αλλά στραπατσαρίστηκε κι αυτός μετά από τη Χούντα άσχημα, σαν τον άντρα μου.Μετά εδά από τη Χούντα που ήρθε η ελευθερία, ήρθε ο Φοίβος πάλι στο σπίτι μας και μου είπε: “Ζαφειρένια, εγώ θα έρχομαι εδώ, και με το αεροπλάνο να είμαι από πάνω θα κατεβώ να σε δω, γιατί δε θα ξεχάσω τη περιποίηση που μου έκανες και το ψωμί που μας ζύμωνες!”.
Στο σπίτι μου είχε έρθει για καταφύγιο και ο Ηρακλής Τσίπρας (σ.σ θείος του σημερινού πρωθυπουργού) και ο Μιχάλης Σάλας (σ.σ της Τράπεζας Πειραιώς). Έλεγα του Μιχάλη του Σάλα να προσέχει γιατί είναι νεαρός 17 χρονών και είναι αμαρτία να χαθεί και μου έλεγε: “Θεία μια μέρα θα δικαιωθούμε, μη φοβάσαι θα πέσει η Χούντα..!”
Η δημιουργία της κρύπτης, έξω στον τράφο της αυλής του σπιτιού της
Έπαε ερχόντουσαν και κουβεντιάζανε κάθε βράδυ.Ώρες ατελείωτες. Και είχανε το τυπογραφείο κιόλας και εγράφανε προκηρύξεις! Αυτό το τυπογραφείο το είχε ο Θανάσης Σκουλάς γιατί πριν τη Χούντα έβγανε μια εφημερίδα στο Ηράκλειο. «Κρητικό Φως» την λέγανε την εφημερίδα!Αλλά αυτό παιδί μου το μηχάνημα έκανε πολύ φασαρία! Αφού μια μέρα ερχόμουν από το φούρνο και γροικώ τη φασαρία και λέω”Ω! τσι σκύλους κι αδε μας εκάψουνε επαέ.”. Βγήκα και τους το είπα, για όνομα του Θεού τους λέω, αυτό το πράγμα μη το ξαναβάλετε γιατί γροικάτε από τον Τσίπουρα (σ.σ περιοχή στο Περαχώρι) και θα καούμε επαέ και οι μικροί και οι μεγάλοι! Αν περνά κανείς χωροφύλακας ή κιανείς προδότης, γιατί και οι προδότες δε λείπουνε ποτέ, και το ακούσει εχαθήκαμε! Μετά λοιπόν από αυτά που τους είπα τα μαζέψανε και ανοίξανε μια τρύπα, μια κρύπτη. Ο Αντώνης ο Καλομοίρης του Οδυσσέα την έφτιαξε τη τρύπα, την τσιμεντάρισε μετά και τα βάλανε όλα μέσα εκεί.Μηχανήματα. προκηρύξεις, μελάνια και ίντα δεν είχανε! Όλα τα έβαλαν στην τρύπα.Θυμάμαι ο Θανάσης Σκουλάς όταν με άκουσε που τόνε έκανα παρατηρήσεις για την τρύπα μου έλεγε:”Εγώ μρε Ζαφειρένια θα σε κάμω Μπουμπουλίνα!”. Μρε άστα αυτά που λες και πρόσεχε γιατί έχω 7 μικρά κοπέλια και άσε τσι Μπουμπουλίνες του έλεγα και εγελούσανε όλοι. Αλλά τα έκρυψαν τελικά. Και η τρύπα υπάρχει ακόμη. Έχει μερικά εξαρτήματα μέσα, μερικές προκηρύξεις, εργαλεία, μελάνια Όταν στη Χούντα την φτιάξανε τη τρύπα τα είχαν όλα μέσα και το τυπογραφείο αλλά και πολλά όπλα. Μετά τα είχανε πάρει τα πιο πολλά και τα πήγαν αλλού. Αλλά και εσύ όπως θα δεις έχει μερικά πράγματα ακόμη μέσα κι ας έχουνε περάσει τόσανα χρόνια.
Η παρολίγον απόπειρα απαγωγής των πραξικοπηματιών στο Αρκάδι
Όταν ήταν η γιορτή του Αρκαδίου το Νοέμβριο του 1967, ήρθε εδώ στο σπίτι μας ένας από τα Χανιά. Και έφερε τη πληροφορία ότι στον εορτασμό του Αρκαδίου θα κατεβούν από την Αθήνα ο Παττακός, ο Ιωαννίδης και ο βασιλιάς. Το ακούει αυτό όλη η ομάδα που κρυβόταν στο σπίτι μου και όλοι είπαν εδά είναι η ώρα μας να πάμε να τσι πιάσουμε να τσι εξολοθρεύσουμε. Εκεί όμως που κουβεντιάζανε ήταν μέσα ένας προδότης όπως εμάθαμε μετά και επήγε και είπε το σχέδιο αυτό και χάλασε η ιστορία. Ω τη παντέρμη τη προδοσία κακή που είναι! Αυτοί θελά τσι απαγάγουνε μα ο προδότης επήγε πιο μπροστά!
Το φαγητό και η…παραπλάνηση των 7 μικρών παιδιών…
Τόσοι άνθρωποι που ήταν πάνω στον οντά και κάθε μέρα εμαγέρευγα για όλους. Κι έψηνα το κρέας και το βλέπανε το κρέας τα κοπέλια και εθαρρούσανε πως θέλα το φάνε! Και μετά από λίγο που το έβγαζα κρυφά απάνω να μου λένε τα κοπέλια “Ε, μα, το κρέας ίντα το κάμες;” και έλεγα πως επέρασε ο σκύλος και το έφαγε! Τα κοπέλια αν και μικρά ερωτούσανε, μα ποιοι είναι αυτοί και ίντα κάνουν εδώ κάθε βράδυ και τους έλεγα “Ρωτηχτάδες μωρέ είναι, από τα Βορίζια ήρθανε και χάνουν πρόβατα και τα ρωτούνε! Μα τα κοπέλια δε μπορείς να τα κοροϊδέψεις εύκολα..
Το παραλίγο δυστύχημα με γεμάτο όπλο στο σπίτι του Νταμπακομανώλη
Όταν εκρυβόντουσαν στο σπίτι του Νταμπάκη, μια μέρα ο Φοίβος Ιωαννίδης εξεγαργάριζε (σ.σ περιεργαζόταν) ένα όπλο. Αλλά αυτός ο Φοίβος δεν είχε ιδέα από πιστόλια καθόλου. Και το πιάνει τυχαία ο Νταμπακομανώλης και λέει του Φοίβου “έχει μρε πράμα μέσα;” ” Όχι λέει ο Φοίβος που δεν εγάτεχε .Και όπως το πιάνει ο Νταμπακομανώλης και το ξεγαργάριζε, μια στιγμής “ντάκα” και φεύγει η σφαίρα και παραλίγο να βρει τον Φοίβο στο κεφάλι. Ευτυχώς εγλίτωσε..
Η σύλληψη του Γιάγκου Σκουλά
Δυο τρεις βραδιές επήγαινε ο άντρας μου και εξόμενε στσι μάνας μου. Από εκεί τον πιάσανε. Κάποιος θα τον είδε και το πρόδωσε στσι χωροφύλακες και τον πιάσανε στο σπίτι τσι μάνας μου στα Ανώγεια. Η μάνα μου ήταν εκεί και έμενε με τη θεία μου.Και επήγανε οι χωροφύλακες και τον έπιασαν και τον επήγαν στον σταθμό της χωροφυλακής επαέ στα Ανώγεια. Και μου μήνυσε ο άντρας μου να πάω δυο κουβέρτες κι ένα μαξιλάρι και του τα πήγα εκεί που τον κρατούσαν στα Ανώγεια.
Η είσοδος του Έλληνα δωσίλογου που υπέδειξε τον Γιάγκο Σκουλά
Μετά τον πήγανε στο Ηράκλειο. Μια μέρα τον εστέσανε μου έλεγε ο άντρας μου στη γραμμή και εμπήκε μέσα ένας “καλοθελητής” (σ.σ εννοεί προδότης) που έδειχνε στσι Χουντικούς ποιοι έκαναν αγώνα. Σα τσι δωσίλογους τσι κατοχής! Και είχανε στη γραμμή τον άντρα μου και τον Λιόντα, τον Καλομοίρη. Ψηλός ο άντρας μου, κοντός ο Λιόντας. Και μπαίνει μέσα ο καλοθελητής και τον ρωτά ο διοικητής: “Ποιος ήταν από τσι δυο αυτούς στην οργάνωση;”. Λέει αυτός:”Ο κοντός δεν ήτανε ο ψηλός ήτανε..”. Τον ήξερε ο άντρας μου τον προδότη, εθαρρούσανε πως ήταν πατριώτης μα αυτός δεν ήτανε και τον πρόδωσε. Και έκανε και τον άντρα ο προδότης και εφώναζε του Γιάγκο:”Ίντα μωρέ θελά τόνε κάμεις το βασιλιά:Τα πρόβατα σου θέλα τόνε βάλεις να σου αρμέξει:” και έπιασε τον άντρα μου από τα μαλλιά και του τη παίζει και κολλά στο τοίχο. Ίντα θέλα κάμουνε: Μιλιά! Ούτε ο Λιόντας, ούτε ο Γιάγκος. Ίντα να κάμουνε έκεια μέσα, να αντισταθούνε: Αυτά τα μαρτύρια έκανε παιδί μου η Χούντα.
60 ώρες όρθιος μπροστά σε μια αναμμένη λάμπα..
Εκείνη η εποχή παιδί μου με έκαψε. Δε θέλω να τα θυμούμαι μα αφού με ρωτάς θα σου πω για να μάθει και ο κόσμος τι έκαναν αυτοί εκεί στη Χούντα.
Ζωντανά μαρτύρια επέρασε ο άντρας μου ο Γιάγκος 3 μήνες στα χέρια ντόνε και έκεια μέσα έπαθε την αρρώστια. Γιατί όντε εγύρισε πίσω μου λέει:”Στο κρατητήριο μέσα έκοψε το αίμα μου.Έκεια που εσκέφτουμουνε ότι σας έφηκα μοναχούς και έρημους έκοψε το αίμα μου..”
Γιατί τον είχανε παιδί μου 60 ώρες και έστεκε και είχε μπροστά στο κούτελο του μια λάμπα μεγάλη αναμμένη. Έτσι έστεκε και επρηστήκαν τα πόδια ντου και σπάσανε τα παπουτσοβάσταγα! Σκέψου να δεις ίντα ζόρε είδανε αυτά τα πόδια. Και με την κίνηση που έκανε με τα χέρια και με το πρήξιμο έσπασε τσι χειροπέδες. Αυτός τσι σπάσε τσι χειροπέδες! Με το να δει ο φύλακας ότι έσπασε τσι χειροπέδες πάει στον διοικητή του και του λέει:”Κύριε διοικητά έχουμε εδώ έναν Κουταλιανό!”.Ξαφνιάστηκε ο διοικητής και πάει με το φύλακα να δει τον Κουταλιανό. Μπαίνει μέσα στο κελί και τους εφώνιαζε ο Γιάγκος:”Γουρούνια θα σας ε φάω, έτσιε θα σας ε φάω, θα σας ε ρουφήξω” και του λέει ο διοικητής:”Κύριε Σκουλά τι θέλεις;”. Και απαντά αυτός δυνατά:”Τι θέλω; Ένα ποτήρι νερό. Κι ένα τσιγάρο. Τίποτα άλλο δε θέλω από σας. Γουρούνια..”.Τελικά πήρε το νερό και το τσιγάρο και τον αφήσανε ήσυχο μετά από 60 ώρες στη λάμπα αποκάτω..
Τότε πριν τη Χούντα είχαμε επαέ ένα σύντεκνο μας από τα Χανιά, Μαμάλιο τον ελέγανε και είχε φέρει παλιά ένα αξιωματικό στο σπίτι μας και τόνε τραπεζώσαμε. Αυτός λοιπόν ο αξιωματικός έτυχε εκεί στο κρατητήριο που ήτονε ο άντρας μου. Και πάει στο διοικητή και του λέει:”Αυτόν τον άνθρωπο αν τον ξαναπειράξετε και τον κακοποιήσετε ξανά, εγώ αφήνω τη στολή μου και φεύγω…”. Από εκεί λοιπόν και πέρα δεν τον ξαναβασανίσανε μονό τσι πήρανε από το Ηράκλειο και τσι πήγανε στα Χανιά.
Οι στρατιές της στο Ηράκλειο για να τον δει στο κρατητήριο
Στο Ηράκλειο όταν τον είχανε εσήκωνα τον Επαμεινώντα (σ.σ τον γιο της), μωρό τότε και επήγαινα κάθε μέρα. Να του πάω τα τσιγάρα να του πάω το φαΐ.Και ποτέ δεν του τα έδωσαν αυτά που κρατούσα! Τίποτα απολύτως, ούτε ένα τσιγάρο. Ποτέ πράμα! Αυτοί μου έλεγαν ότι θέλα του τα δίνουνε. Ευχαρίστως κυρία μου έλεγαν οι χωροφύλακες. Και απής επόρισε ο Γιάγκος μου είπε ότι ποτέ δεν του έδωσαν τίποτα από ότι κρατούσα.Να δεις ανθρώπους..
Μια μέρα εβάστουνα το κοπέλι και σίμωσα στα κάγκελα και κάνει το κοπέλι:”Μπαμπά!” και φωνάζει ο φύλακας:”Τα χάδια να τα αφήσετε, επαέ δεν είναι για χάδια..” και μας διώχνει.
Το δε αύριο πάλι να μαγειρέψω και να πάρω το λεωφορείο να πάω. Έσυρα και εγώ πολλά παιδί μου και πως τα πέρασα δε γατέχω! Ύστερα που τσι πήγανε στα Χανιά πως θέλα πάω: Ήταν μακριά. Δεν πήγα καθόλου εκεί αλλά έπεψε η δύναμη του Θεού και τσι ελευθέρωσε γρήγορα.
Έλληνες χωροφύλακες της Χούντας, χειρότεροι από τους Γερμανούς στρατιώτες
Μνήστητι μου Κύριε των έλεγα των χωροφυλάκων. Μπροστά τους τα έλεγα παιδί μου. Παναγία μου τον έλεγα, εγώ θυμούμαι και τσι Γερμανούς γιατί έζησα και την Κατοχή αλλά αυτά τα πράγματα δεν τα κάνανε ούτε οι Γερμανοί! Πως θα αφήσεις το παιδί να αγγίξει τον μπαμπά του, θα του κάνει τι: Θα τόνε πάρει να φύγει: Τους τα έλεγα μα δε μου απαντούσανε. Μιλιά δεν εβγάλανε.
Ο θάνατος σε τροχαίο του συντρόφου του Γιάγκου Σκουλά, Νίκου Γιαμαλάκη, αμέσως μετά την απελευθέρωση τους..
Τρεις μήνες έκαμε σύνολο σε Χανιά και Ηράκλειο ο άντρας μου, αλλά αν δεν γινότανε το πραξικόπημα που έγινε τότες στο Αρκάδι θελά τσι πάνε στο εκτελεστικό απόσπασμα. Τον πήγαν το λοιπόν στα Χανιά και εκεί αθωώθηκε και γύρισε στα Ανώγεια. Στη διαδρομή μάλιστα της επιστροφής σκοτώθηκε ο Νίκος Γιαμαλάκης. Αυτός ήτανε μαζί με τον άντρα μου στο κελί στα Χανιά και μόλις ελευθερωθήκανε του λέει του άντρα μου να πάει στο σπίτι του να τον γνωρίσει στους γονείς του μετά από όσα πέρασαν μαζί και το κουράγιο που έδινε ο ένας στον άλλο.”Όχι Νίκο” του λέει ο Γιάγκος “δεν έρχομαι γιατί με περιμένουν και μένα οι δικοί μου. Άμε εσύ στους δικούς σου να πάω και εγώ στους δικούς μου κι άλλη ώρα θα σμίξουμε να κάνουμε παρέα.”. Και δε πάει ούτε 30 μέτρα με το αμάξι και πέφτει και σκοτώνεται ο Γιαμαλάκης, εγκρεμίστηκε με το αμάξι. Όταν ήρθε στα Ανώγεια ο άντρας μου μετά από λίγο το έμαθε πως εσκοτώθηκε ο φίλος του και έκλαιγε και μου έλεγε πως δε μπορεί να πάει στη κηδεία. Με αυτόν τον άνθρωπο εζήσαμε λέει τόσα μαζί πως θα πάω. Τελικά έκαμε τη καρδιά πέτρα άλλη μια φορά και πήγε στη κηδεία να κλάψει το σύντροφο του.
Τι είναι η Χούντα για τη Ζαφειρένια Σκουλά
Άμα ακούσω τη λέξη μόνο Χούντα παιδί μου, σηκώνεται η τρίχα τσι κεφαλής μου. Έκεια τα έπαθε όλα ο άντρας μου. Από εκείνηνα την ιστορία του 1967 εχάλασε και η υγεία του και τον έχασα τελικά το 1975 από μελιταίο. Μόνο 49 χρονών ήτονε και είχαμε 7 κοπέλια. Έκοψε το αίμα του στο κρατητήριο να σκέφτεται εμένα, τα κοπέλια, τα πρόβατα του και να τον έχουνε όρθιο τόσεσας μέρες. Επεράσαμε ντο κι αυτό, ίντα θέλα κάμουμε:
Άμα γροικώ στη τηλεόραση 21 Απρίλη του 1967 αλλάζω κανάλι και λέω να μην τσι δω γιατί αυτοί με κάψανε και δεν ξαναείδα άσπρη μέρα. Μόνο στεναχώρια και δάκρυ μου θυμίζει η Χούντα. Άμα ακούσω Χούντα τρέμω..
Ο θάνατος του Γιάγκου Σκουλά το 1975
Μόλις ετελείωσε η Χούντα αρρώστησε και πέθανε το 1975. Μα η Χούντα ήτανε η πρώτη αιτία που αρρώστησε και τον έχασα 49 χρονών.Η χάρη του Θεού και τσι Παναγίας μου δώκε παιδί μου δύναμη και ανάθρεψα μετά εφτά κοπέλια! Θυμούμαι ότι στη κηδεία δεν εγάτεχα καθόλου που πατούσα. Με βάζει ο Βασίλης Σκουλάς και με φέρνει στο Περαχώρι από το νεκροταφείο. Και έκεια που καθόμουν έρχεται ο μικρός μου ο Επαμεινώντας και μου λέει “Μαμά ίντα θα γενούμε εδά;”Σώπα παιδί μου του είπα μα ο Θεός είναι μεγάλος. Η Αγάπη η κόρη μου ελιγώθηκε και ένας μου πε ότι ο Βαγγέλης μου ήτανε στο νεκροταφείο και κυλιόταν στον τάφο. Τότεσας με όλα αυτά εσυνείφερα και εγώ και είπα μα δε θα χάσω εδά και τα κοπέλια μου. Τότε ακριβώς θυμάμαι και είχε μπει μέσα στο σπίτι του Γερογιάννη η καλόγρια και με θωρρεί με τον Επαμεινώντα στη ποδιά και μου δώκε κουράγιο ότι με τη χάρη τσι παναγίας θα τα αναθρέψω τα παιδιά μου. Έτσι συνήλθα και στάθηκα Μάνα και πατέρας και με τη δύναμη του θεού πρώτα.
Το μήνυμα της στους σημερινούς νέους
Θέλω να πω στα νέα παιδιά να έχουν υπομονή σε όλα τα πράγματα. Να μην αγχώνονται τόσο πολύ και να έχουν το θάρρος τους στον Θεό. Όποιος έχει τα θάρρη του στο θεό αδείπνητος δε θέτει λέει ο λαός!
Το μοιρολόι για τον άντρα της στο σαρανταήμερο μνημόσυνο
Τον καιρό τότε που εμείς οι παλιές μέναμε χήρες στα Ανώγεια είχαμε σαν έθιμο να κόβουμε τα μαλλιά μας και να τα βάζουμε στα χέρια του άντρα μας που πέθανε. Έκοψα λοιπόν τα κρουλλιά μου και τα έβαλα στα χέρια του και του λέω:
Δώρο Χριστουγεννιάτικο μπαξέ μου, σου κάνω τα κρουλλιά μου ακριβέ μου,
να τα κρατείς όπου κι αν πας κλωνάρι μου,να ‘χεις την ανάμνηση μου παλικάρι μου.
Γιατί εσύ μου άφησες στολή μου, τη πίκρα και τον πόνο μερακλή μου.
Στα σαράντα του πρόβαλα στο Λιβάδι και λέω
Βασιλικέ του Λιβαδιού, μπαξέ μου,και λούξ η του πλατάνου, ασκιανέ μου.
Ήσουνε Γιάγκο κι έφεγγες στολή μου, όλο το Περαχώρι ευγενή μου.
Με τη παρουσία σου αετέ μου, με την εμφάνιση σου εγλετζέ μου,
εστόλιζες κι ομόρφιζες κλωνάρι μου, όλο το Περαχώρι παλικάρι μου.
Και πως θα ρθούνε οι εκλογές μπαξέ μου, να λείπεις απου τη κάλπη εγλετζέ μου.
Σε ένα άλλο μοιρολόι για τον αδερφό της που έπαιζε μαντολίνο μαζί με τον Νίκο Ξυλούρη, αναφέρει
Πάρε το μαντολίνο σου αδερφέ μου κι ο Νίκος η τη λύρα ακριβέ μου.
Κι ο Πώλος από το Λαγγό κλωνάρι μου, κι οι τρεις μαζί να ρθείτε παλικάρι μου.
Να κάμετε η στο χωριό μπαξέ μου, μια βόλτα ως το Μετόχι ασκιανέ μου,
να στολιστούνε τα στενά κλωνάρι μου, κι όλοι οι δρόμοι των Ανωγειώ παλικάρι μου.
Κι οι κοπελιές των Ανωγειώ στολή μου, να βγούνε στο μπαλκόνι μερακλή μου.
Η προκήρυξη που τυπώθηκε στο σπίτι της Ζαφειρένιας Σκουλά:
Αναλυτικά το κείμενο που υπέγραφε η Δ.Α.Κ, Δημοκρατικός Αγών Κρήτης ανέφερε τα εξής:
Κρήτες Δημοκράτες,
Ο λαός μας υποδουλώθηκε πάλι, όπως πολλές φορές στη δραματική ιστορία του.Την 21η Απρίλη μια χούφτα ανδρείκελων που δρούσα συνωμοτικά από πολύ καιρό μέσα στο στρατό για να προλειάνουν το έδαφος, ετόλμησαν να στρέψουν τις κάννες των Ελληνικών τουφεκιών κατάστηθα στο λαό μας και να επιβάλλουν τη δικτατορία.Πουλημένα όργανα ξένων οι τρεις εφαρμοστές του προδοτικού σχεδίου καταλύσεως της ελευθερίας μας, δεν εδίστασαν να πατήσουν πάνω στο πτώμα της Δημοκρατίας και να ασελγήσουν πάνω στον καταστατικό χάρτη του πολιτικού μας συστήματος. Με τις ευλογίες και του βασιλιά κατέλυσαν το Σύνταγμα και φόρεσαν φίμωτρο στον υπερήφανο Ελληνικό λαό απειλώντας με τα τανκς και τα στρατοδικεία κάθε όρθιο ανάστημα. Μαύρη σκλαβιά πλακώνει τη Χώρα της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Μια σκλαβιά που σχεδιάστηκε έξω από την Ελλάδα και οργανώθηκε από ξένες υπηρεσίες για να γίνει ο πιο βαρύς ζυγός, η πιο ντροπιαστική αλυσίδα στα χέρια του λαού μας. Επικεφαλής αυτής της ύπουλης και άνανδρης επιδρομής κατά του λαού μας ετέθη ο Κόλλιας. Είναι γνωστός ο άνθρωπος αυτός από μια σειρά ανέντιμων ενεργειών του στην υπόθεση της δολοφονίας του Λαμπράκη.
Έλληνες,Κρήτες πατριώτες.
Εσείς που δεν εσκύψατε ποτέ και σε κανένα καταχτητή όσο δυνατό και όσο μεγάλο. Ήρθε και πάλι η ώρα μας.Είναι η ώρα που γράφεται η ιστορία των ωραίων αγώνων. Και σε τέτοιες ώρες ποτέ δεν επυκνώσετε τις τάξεις της αντίστασης στην όποια βια, με τη βίαιη επιστράτευση. Ορθοί, υπερήφανοι, γενναίοι, προχωρείτε πάντα εθελοντές στο χρέος του πολίτη. Στο χρέος του Έλληνα. Στο χρέος του Δημοκράτη. Στο πρόσθετο και βαρύ χρέος της ιδιότητας του Κρητικού. Ένα “παρών” χρωστάμε πάντα και σε κάθε στιγμή όταν οι ώρες το προστάζουν. Σ’αυτό το “παρών” σας καλεί και πάλι ο Δημοκρατικός Αγών Κρήτης. Ένα παρών στο καινούργιο Όχι που επιφύλασσε στη γενιά μας η Μοίρα της Δημοκρατίας και της Ελευθερίας μας. Ένα παρών για μια θέση στις τάξεις μας που καθημερινά πυκνώνονται για να γίνουν στο τέλος η τρομερή στρατιά της Ελευθερίας που θα τιμωρήσει σκληρά τους δούλους των ξένων. Ένα παρών στη νέα Αντίσταση που θα σαρώσει τους προδότες, τους δειλούς και τους πουλημένους σε ξένα αφεντικά, βιαστές της Ελευθερίας των Ελλήνων. Επίκαιρος όπως πάντα ο Εθνικός μας ποιητής, μας καλεί όλους από το ύψος του βάθρου του.
“Ανάξιος όποιος όταν κρούει το προσκλητήρι των καιρών,
να το φυσάει ή να τ’ακούει σάλπιγγα ή τύμπανο, τ’ακούει δε λέι παρών..”
Δημοκράτες της λεβεντογέννας Κρήτης μας. Το όνομα της ιδιαιτέρας μας Πατρίδας, τη μεγάλη ιδιότητα του Κρητικού, την ελέρωσαν κάποιοι εφιάλτες που γεννήθηκαν κατά λάθος σ’αυτόν τον περήφανο τόπο. Ντρέπεται κάθε Κρητικός. Ντρέπεται ο αθάνατος Ψηλορείτης μας. Ντρέπονται οι πέτρες και το αιματοβαμμένο χώμα. Τρίζουν βαριά από αγανάχτηση οι αρμοί του βράχου στο Ακρωτήρι.
Πυκνώσετε τις φάλαγγες της Δ.Α.Κ. Σκληρή και αδυσώπητη νέμεση η τιμωρία μας θα πέσει στα κεφάλια αυτών που μας έκαναν να κοκκινίζουμε από ντροπή. Έχουμε για αυτό πρόσθετο χρέος να παλέψουμε διπλά. Μια σαν ελεύθεροι Δημοκράτες και μια σαν Τιμωροί προσβεβλημένοι Κρητικοί.
ΖΗΤΩ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ-ΖΗΤΩ Η ΚΡΗΤΗ
1967
Δ.Α.Κ.
-Να αναφέρουμε τέλος ότι σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας Πατρις στις 22-4-2008 ήρθε στο φως το παραπεμπτικό βούλευμα για 29 αντιστασιακούς σε στρατοδικεία της Χούντας. Για την δράση τους καταδικάστηκαν σε φυλακίσεις αρκετοί από αυτούς που πέρασαν από το σπίτι της Ζαφειρένιας Σκουλά, ανάμεσα τους βέβαια και ο σύζυγος της Γιάγκος που είχε συμμετοχή μαζί με τον Θανάση Σκουλά στην πρώτη αντιστασιακή πράξη κατά της Χούντας στις 21 Απριλίου του 1967 σε μαζική συγκέντρωση στο Ηράκλειο και καταδικάστηκε σε 4 χρόνια. Στο παραπεμπτικό βούλευμα αναφέρονται επίσης μεταξύ άλλων τα ονόματων των Φοίβου Ιωαννίδη, Βασίλη Καλομοίρη του Νικολάου, Θανάση Σκουλά, Μενέλαου Ξυλούρη από Κρουσώνα, Νίκου Γιαμαλάκη, Ηρακλή Τσίπρα και του μόλις 17 ετών τότε Μιχάλη Σάλα, ενώ γίνεται αναφορά στην συνεργασία που είχε ο Φοίβος Ιωαννίδης με το στέλεχος της αριστεράς Κώστα Σμπώκο που ήταν ήδη στην παρανομία.
Συνέντευξη στον Γιώργη Μπαγκέρη, από το anogi.gr, φωτογραφίες π. Ανδρέας Κεφαλογιάννης
