Η Πρωτομαγιά έχει καθιερωθεί ως η ημέρα που γιορτάζεται η αναγέννηση της φύσης και οι αγώνες των εργατών για καλύτερες συνθήκες εργασίας.
Οι περισσότεροι όμως αγνοούμε ότι στα παλιά χρόνια οι Αφρικανοί, που ζούσαν στην Κρήτη, γιόρταζαν την ετήσια ημέρα της ελευθερίας των σκλάβων, και την ονόμαζαν Μάη Κιου Κιουρή ή Μαγιοσουρού.
Η γιορτή αυτή γιορταζόταν το πρώτο Σάββατο του Μαίου σε όλα τα μέρη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με το όνομα «Ντανά Μπαϊράμ» ή «Αράπ – Ντιγιουνού». Σήμερα γιορτάζεται ακόμα στην Αίγυπτο και στην Κένυα.
Στην Οθωμανική αυτοκρατορία στο θεσμό της δουλείας ίσχυε το εξής: Κατά την πώληση ενός σκλάβου μέσα στην συμφωνία της τιμής, μεταξύ αγοραστή και πωλητή, υπήρχε και η συμφωνία του χαϊρ = χάρις. Που σήμαινε ο, τι ο σκλάβος ή η σκλάβα, που πουλιόταν, μία ημέρα του χρόνου θα είναι ελεύθερος.
Η ημέρα της γιορτής, χρονολογικά, συνέπιπτε με την πρώτη νεομηνία της Σελήνης και συνήθως εορταζόταν το πρώτο Σάββατο του μήνα Μαίου. Παρέμεινε όμως στην Κρήτη να λέγετε ως η Πρωτομαγιά των αραπάδων, εξ αιτίας του άρθρου, που έγραψε ο Χανιώτης Γεώργιος Ι. Καλαϊσάκης τον Αύγουστο του 1883 και το δημοσίευσε στο φιλολογικό περιοδικό των Αθηνών Ποικίλη Στοά το έτος 1884.
Την ημέρα εκείνη, όλοι οι μαύροι σκλάβοι κάθε ευρύτερης περιοχής μαζευόταν σε μια τοποθεσία και γιόρταζαν την μοναδική ημέρα του έτους, που ήταν ελεύθεροι. Ένας πλούσιος Μπέης της ευρύτερης περιοχής τους προσέφερε ως δώρο ένα μοσχάρι – ντανά, για να το φάνε οι μαύροι σκλάβοι και να γλεντήσουν. Από τον ντανά αυτόν, η εορτή πήρε το όνομα Ντανά Μπαϊράμ = το Μπαϊράμι του Μοσχαριού και από το φαγοπότι και τον χορό, Αράπ Ντιγιουνού = Αράπικο γλέντι.
Αρχηγός της γιορτής ήταν η Γκόντια, η πιο σεβάσμια και αποδεκτή μαύρη σκλάβα ανάμεσα σε όλους τους μαύρους σκλάβους της περιοχής. Ήξερε από γιατροσόφια και αυτή φρόντιζε και απευθυνόταν στους πλούσιους μπέηδες για την προμήθεια του μοσχαριού- ντανά. Εκτός όμως από αυτά τα καθήκοντα, η Γκόντια έκανε τις γνωριμίες μεταξύ των μαύρων σκλάβων, που ερχόταν από τα διάφορα χωριά της περιοχής και προσπαθούσε να δημιουργήσει και να τελειώσει και διάφορα προξενιά μεταξύ μαύρων ανδρών και γυναικών, που συναντιόταν εκείνη την ημέρα, παρεμβαίνοντας στους μπεήδες της περιοχής και στους αφέντες των σκλάβων. Η Γκόντια πρωτοστατούσε στη γιορτή και όταν οι μαύροι σκλάβοι χόρευαν σε κύκλο, βρισκόταν στο κέντρο του κύκλου μπροστά σε μια φωτιά, όπου έπαιζε το ταμπούρλο της και κρατούσε τον ρυθμό.
Οι πρώτοι που κάνουν αναφορά για την γιορτή των Αφρικανών της Κρήτης είναι ο Γάλλος Περιηγητής Βίκτωρ Ρολάν το 1846 και Ρεθεμνιώτης λαογράφος Παύλος Βλαστός το 1850.
Αφρικανή με εορταστική ενδυμασία και παιδιά Αφρικανών, πιθανόν στη τελετή για τον Εβλιγιά της καμάρας του Χατζηδονικόλα στα Χανιά.
Η Πρωτομαγιά στα Χανιά
Η Πρωτομαγιά ήταν η μεγαλύτερη γιορτή των μαύρων Αφρικανών της Κρήτης και γιορταζόταν στα Χανιά , στην περιοχή δυτικά έξω από τα τείχη, στην εκβολή του ποταμού Κλαδισού, στην αμμουδιά της Νέας Χώρας. Γινόταν ένα μεγάλο πανηγύρι και το παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον όλοι οι Χανιώτες χριστιανοί και μουσουλμάνοι εκτός από τις γυναίκες μουσουλμάνες.
Την ημέρα εκείνη οι μαύροι ντυμένοι συνήθως στα λευκά ή στολισμένοι με τα ιδιόρρυθμα γιορτινά τούς φορέματα, από χτυπητά χρώματα, και κρατώντας παπαρούνες και έχοντας γαρύφαλλα στα αυτιά τους και φορώντας όλοι τους κόκκινες πετσέτες στα κεφάλια, κρατώντας πολύχρωμες πετσέτες στο χέρι πήγαιναν να γιορτάσουν την πρωτομαγιά. Οι άνδρες κρατούσαν επί πλέον απαραίτητα ένα ραβδί που το χρησιμοποιούσαν όταν χόρευαν. Οι νεαρές αραπίνες προσπαθούσαν με τα ρούχα τους και τα στολίδια τους να επιδείξουν την ομορφιά τους και να κινήσουν το ενδιαφέρον των νεαρών αράπηδων.
Στην περιοχή του Κλαδισού τελούσαν διάφορες θρησκευτικές τελετουργίες. Έριχναν στην θάλασσα μικρά κλεισμένα αγγεία, γεμάτα λάδι με σκοπό να πλεύσουν στην Μέκκα .Έσφαζαν δυο ή και περισσότερους κριούς, που πάντα τους δώριζαν μπέηδες και αγάδες. Έβραζαν το κρέας σε μεγάλα καζανιά και παρασκεύαζαν πιλάφι. Αφού έτρωγαν πίνοντας ένα γλυκόξινό ποτό την μπουζά άρχιζαν να χορεύουν. Ο χορός των μαύρων ονομαζόταν Σαμπανί και από τους χριστιανούς Αράπικος. Στην πορεία τους από και προς την πόλη των Χανίων τραγουδούσαν ρυθμικά δίστιχα, που κατέληγαν στην επαναλαμβανόμενη λέξη Αρεχά! Αρεχά!
Η κρήνη Μπέμπο με το άγαλμα βαμμένο μαύρο (φωτογραφία G. Geroloa)
Η Πρωτομαγιά στο Ηράκλειο
Οι Αφρικανοί που ζούσαν στο Ηράκλειο γιόρταζαν την Πρωτομαγιά στην αμμουδιά της Τρυπητής, και την ονόμαζαν Μάι Κιου – Κιουρή.
Ξεκινούσαν τις πρωϊνές ώρες από τις τάφρους της Χανιώπορτας με επικεφαλής ένα ψηλόσωμο μαύρο σημαιοφόρο με την πράσινη θρησκευτική τους σημαία. Χτυπούσαν ρυθμικά τις παλάμες των χεριών φωνάζοντας κάθε τόσο ρυθμικά Γιαραγκό – Γιαραγκό – Γιαραγκό!…
Καθ’ ένας από τούτους στην θρησκευτική πορεία απαραίτητα κρατούσε και ένα πήλινο γαστρί σε σχήμα στρογγυλής μικρής φρατζόλας γεμάτο από λάδι και καλά σφραγισμένο. Φτάνοντας στην ακροθαλασσιά της Τρυτητής έκαναν, προσευχή και όλοι πετούσαν στην θάλασσα τα γαστριά που κρατούσαν.
Στην ίδια παραλία της Τρυπητής την ημέρα της Αναλήψεως γινόταν λαϊκές τελετουργίες τόσο από τις μουσουλμάνες στις οποίες συμμετείχαν και αραπίνες, όσο και από τις χριστιανές.
Στην σημερινή πλατεία Κορνάρου του Ηρακλείου υπάρχει ακόμα η Κρήνη Μπέμπο ή Κρήνη του Γίγαντος με το ακέφαλο Ρωμαϊκό άγαλμα. Οι Αφρικανοί του Ηρακλείου το λάτρευαν και το έβαφαν μαύρο. Mαζευόταν γύρω από αυτό τραγουδώντας και χορεύοντας και τελούσαν διάφορες τελετουργίες. Ο περιηγητής και φωτογράφος Γκερόλα φωτογραφίζει το άγαλμα βαμμένο μαύρο, μεταξύ 1900-1902.
Του Χαρίδημου Παπαδάκη, από το βιβλίο του ‘Οι Αφρικανοί στην Κρήτη – Χαλικούτες. Ρέθυμνο 2008’
